‘Maar op het laatste moment weet de mensheid tegen alle verwachtingen in te triomferen dankzij iets wat de aliens, de robots en de supercomputer niet verwachten en niet begrijpen: liefde.’
Yuval Noah Harari, Homo Deus, P. 401.
Bij de huidige wereldwijde polarisatie gaat het niet meer om een ideologische strijd tussen katholicisme en protestantisme of communisme en kapitalisme. De strijd gaat tussen de twee meest primaire menselijke kwaliteiten: rede en emotie.
Het meest dramatisch werd dit zichtbaar in de Amerikaanse verkiezingsdebatten tussen Donald Trump en Hillary Clinton en vier jaar later Joe Biden; Clinton en Biden met koele argumenten, Trump met warme passie. Maar geen enkel begrip voor elkaar, geen spoor van verbinding.
Een vergelijkbare polarisatie komt terug in veel
Heeft gereageerd op:
Met sommige dingen kan ik het meer eens zijn dan andere. Ik focus even op de verschillen en kritiekpunten: dat is interessanter denk ik zowel voor u als voor mij.
Ten eerste vraag ik me af of je bewustzijn en bewustzijnsinhouden – gedachten, irrationele zowel als rationele, emoties op 1 hoop kan gooien. Ik denk dat je ze beter uit elkaar kunt houden. Tenslotte scheiden we onze zintuigen ook van datgene wat we waarnemen. Den Boer lijkt ook wel een observerende functie voor het bewustzijn aan te nemen. Daar kan ik natuurlijk volmondig mee instemmen. Helder vind ik om bewustzijnsinhouden – gedachten, gevoelens, fysieke gewaarwordingen bijv. die gepaard gaan met emoties, herinneringen en verbeeldingen – te onderscheiden van het waarnemende karakter van bewustzijn.
Den Boer haalt Wittgenstein aan die volgens hem als bron van veel tegenstellingen het ondoordacht taalgebruik ziet. Ik neem aan dat onduidelijk begrippengebruik daar onder valt. Wat is geest precies? Ik krijg de indruk dat het voor Den Boer samenvalt met bewustzijn al is dat helemaal duidelijk voor mij. Wat is gevoel en voelen precies? Ik heb altijd geleerd dat gevoelens de bewuste componenten zijn van emoties. Den Boer lijkt emoties en gevoelens niet alleen te onderscheiden maar ook te scheiden. Dat lijkt mij niet geheel in overeenstemming met de heersende opvatting (al is de wetenschappelijke psychologie kaleidoscopisch divers). Den Boer ziet voelen zelfs een deel van uw model van het bewustzijn, net als denken en emoties. Dat vind ik toch op zijn minst wat verwarrend en niet erg verhelderend. Opnieuw omdat bewustzijnsinhouden en bewustzijn verward lijken te worden maar ook omdat gevoel als deel van een model voor bewustzijn mij vreemd voorkomt. De verwarring kan ontstaan omdat bewustzijn door Den Boer misschien niet opgevat wordt als ‘innerlijk waarnemingsvermogen’ maar iets anders, iets meeromvattend en – zo komt het mij althans voor – ‘vagers’. Dat maakt de kans op tegenstellingen op grond van onheldere begripsvorming waarschijnlijker. Al met al: naar mijn smaak kan dit artikel de toets van de wetenschappelijke kritiek onvoldoende weerstaan. Ik acht dit artikel niet passend voor een serieus vakblad als De Psycholoog. Gelukkig staat er vaak voldoende bijdragen in die de toets glansrijk kunnen doorstaan.
Dat de wetenschap niets over bewustzijn te zeggen – zoals u Harari leest – loochent u zelf met het aanhalen van enkele neurowetenschappers waaronder Damasio (die ik ook hoog heb zitten overigens). Ik denk dat elk verschijnsel zich leent voor de wetenschappelijke benadering. Quantummechanici laten zich tenslotte ook niet weerhouden door de meetparadox (de waarneming/ waarnemer heeft verandering van het object van de waarneming tot gevolg).
Dat rationaliteit over benadrukt zou worden in onze samenleving kan ik niet zonder meer beamen. Ik zie juist veel irrationaliteit. Ik denk dan ook dat we wel wat meer ratio kunnen gebruiken. Overigens laat dat onverlet dat ik ook vind dat er voor gebruik van algoritmes zwaardere eisen moeten gaan gelden.
Overigens: ik denk dat er een zeker evenwicht moet bestaan tussen ratio en emotie. En meditatie en mindfulness – vormen van innerlijk waarnemen en bewustzijn – kunnen daarbij helpen. Wetenschappelijk onderzoek – ratio – lijkt de effectiviteit daarvan te ondersteunen.