Vaccineren tegen fake news

‘Een complottheorie is een theorie waarin een groep kwaadwillende mensen in het geheim immorele of zelfs criminele doelen nastreeft,’ zegt Sander van der Linden. Hij is sociaal psycholoog en hoogleraar Social Psychology in Society aan de University of Cambridge. Sommige complottheorieën zijn heel onwaarschijnlijk, maar een complottheorie hoeft niet onwaar te zijn, hij is in ieder geval onbewezen. Zodra er bewijs voor is, is het geen complottheorie meer, maar een bewezen complot. Bij fake news – of nepnieuws – gaat het om losstaande, niet kloppende nieuwsberichten die een onderdeel kunnen uitmaken van een complotverhaal, maar dat hoeft niet.

Toch is dat niet het hele verhaal. Donald Trump, voormalig president van de VS, ging de term gebruiken om nieuwsfeiten die hem niet uitkwamen weg te zetten als leugens. En zo wordt het vaker gebruikt. Van der Linden: ‘Er is onderzoek gedaan naar waaraan mensen denken bij fake news in de vs. Republikeinen denken dan aan CNN, terwijl Democraten eerder aan Fox News denken. Fake news wordt dus vaak gebruikt om standpunten, die niet de jouwe zijn, af te serveren en om bepaalde feiten af te wijzen.’

Bovendien is het geen nauwkeurige term, want er vallen verschillende vormen van niet-kloppend nieuws onder. ‘We maken het onderscheid tussen misinformatie, desinformatie en propaganda,’ legt Van der Linden uit. Bij misinformatie gaat het om informatie die niet klopt, bijvoorbeeld omdat er een foutje is gemaakt. Desinformatie is misinformatie met de intentie om mensen te misleiden en soms om groepen uit elkaar te spelen. En propaganda is desinformatie met een politieke agenda. Dat gebeurt in tijden van oorlog, of in landen met een totalitair regime. Maar ook in een land als het onze komt het voor. Tot slot is het niet zwart-wit, want sommige berichten zijn apert onjuist, bij andere berichten ligt het subtieler, ze zijn een beetje verdraaid of niet helemaal zeker.

‘Een aperte onwaarheid als “de aarde is plat” is niet de gevaarlijkste vorm van nepnieuws,’ zegt Van der Linden. ‘Slechts een kleine groep gelooft erin. Gevaarlijker wordt het als erover te discussiëren valt, zoals de claim dat je griep kunt krijgen van het griepvaccin. Die claim klopt niet, hoewel je wel kunt volhouden dat het theoretisch in heel uitzonderlijke gevallen mogelijk is.’

Via munten of sociale media

‘Complottheorieën en nepnieuws bestaan al sinds mensenheugenis,’ zegt Jan-Willem van Prooijen, universitair hoofddocent aan de Vrije Universiteit Amsterdam en sinds begin dit jaar bijzonder hoogleraar radicalisering, extremisme en complotdenken aan de Universiteit Maastricht. ‘Maar de manier waarop complottheorieën de wereld in worden gebracht, is sterk veranderd.’

Vroeger speelde het geruchtencircuit een grote rol en werd het via geschriften verspreid, Julius Caesar liet berichten zelfs op munten slaan1.Tegenwoordig zijn internet en sociale media de belangrijkste manieren om berichten te verspreiden en dat heeft belangrijke gevolgen. De snelheid waarmee nieuws rondgaat, is daarmee sterk verhoogd.

Maar het is nog erger, want nepnieuws heeft een groter bereik dan echt nieuws, legt Van der Linden uit. ‘Sociale media zwengelen de hoeveelheid nepnieuws enorm aan, en daardoor verspreidt het zich sneller dan echt nieuws. Het duurt zes keer langer voordat kloppend nieuws evenveel mensen bereikt als nepnieuws. Dat komt omdat mensen in een bubbel zitten, echo chambers noemen we die; mensen zitten online in een sociaal netwerk met mensen met vergelijkbare denkbeelden. Wie eenmaal bepaalde berichten bekijkt, krijgt automatisch meer berichten met vergelijkbare boodschappen te zien.’

Behalve de snelheid is de toegankelijkheid van berichtgeving over alternatieve bronnen van kennis door internet groter geworden. Neem de anti-vax-beweging. Van Prooijen: ‘Als je je in de jaren tachtig van de vorige eeuw niet wilde laten vaccineren, ging je naar je huisarts en die legde je uit dat het toch verstandig was dat wel te doen. Tegenwoordig ga je googelen en kom je uit op allerlei professioneel uitziende anti-vax-sites vol “informatie” en wetenschappelijk uitziende artikelen die de reguliere wetenschappelijke stand van zaken in twijfel trekken.’

Verder is het voor complotdenkers makkelijker dan ooit om elkaar te vinden. Van Prooijen: ‘Wie zo’n veertig jaar geleden geloofde dat de aarde plat was, was het gekkie van de buurt. Tegenwoordig kun je je aansluiten bij de Flat earth community en ben je al snel een gewaardeerd lid van die gemeenschap.’

De misleiders

Wie zijn de misleiders, degenen die de misinformatie ontwikkelen en actief verspreiden? ‘Uit onderzoek blijkt dat het vaak gaat om mensen of organisaties met andere belangen dan alleen het delen van betrouwbare informatie,’ zegt Van der Linden. Dat kan gaan om bijvoorbeeld de tabaks- en olie-industrie en sommige overheden. Maar het kan ook gewoon een individu zijn met andere belangen, vervolg hij. ‘Zo was er in Engeland een anesthesist die zich tegen vaccinaties keerde en veel aandacht kreeg. Uiteindelijk bleek hij verbonden te zijn aan een kliniek waar alternatieve medicijnen werden verkocht. Daar verdiende hij bovendien vierhonderd pond per uur. Als je van iemand andere motieven aan het daglicht kunt brengen, ondermijnt dat zijn of haar geloofwaardigheid.’

De volgers

En wie zijn de believers? Sommige mensen zijn vatbaarder voor complottheorieën dan anderen. Van Prooijen: ‘Vatbare mensen zijn iets vaker lager opgeleid en geloven in paranormale verschijnselen. Ook mensen met politiek extreme overtuigingen, zowel links als rechts, zijn vatbaarder. Wel zijn ze vaak vrij nationalistisch. In Nederland gaat het op dit moment vooral om aanhangers van Forum voor Democratie, zo blijkt uit onderzoek.’

‘Mensen die vrij intuïtief denken, lopen een grotere kans,’ vult Van der Linden aan. ‘Een vermogen tot analytisch denken daarentegen verkleint juist de kans dat je in complotten gaat geloven.’

Sommige complotverhalen zijn zo absurd, dat het moeilijk te begrijpen is dat ze aanhangers hebben. Het gaat vaak ook niet om dat ene complotverhaal, mensen ruilen complotverhalen makkelijk voor elkaar in. Van der Linden: ‘Het gaat niet zozeer om de feiten van een bepaalde theorie, maar de achterliggende gedachte dat een overheid – of een groep – achter de schermen bezig is het publiek te misleiden. Zodra iemand meent daar bewijs voor te hebben gevonden, maken de betreffende feiten niet zoveel uit. Is de overheid bezig aliens te verstoppen of zijn de aliens al onder ons en weten we het niet? Het is allebei goed. Is corona veroorzaakt door 5G-masten, komt het uit een lab en probeert men het geheim te houden of heeft de who het verzonnen? In alle gevallen betekent het dat we voor de gek worden gehouden.’ Of neem het wonderlijke fenomeen dat mensen die fel tegen de coronamaatregelen van de overheid waren, omdat ze niet in een dictatuur wilden leven, nu opeens begrip kunnen opbrengen voor Poetin.

‘Daarnaast delen mensen niet alleen complotverhalen omdat ze erin geloven, maar bijvoorbeeld ook om de tegenpartij zwart te maken,’ zegt Van Prooijen. ‘Iemand die politiek rechts is, zal een negatief verhaal over GroenLinks makkelijker delen, niet zozeer omdat hij het gelooft, maar om de partij in kwaad daglicht te stellen.’

Ook is fake news vaak amusant en spannend. Dat maakt zulk nieuws aantrekkelijk om te delen en levert eerder likes op dan genuanceerde of saaie berichten.

Angstige tijden

Of de hoeveelheid nepnieuws in de coronacrisis toenam, daarover is veel discussie, stelt Van Prooijen. ‘In tijden van angst neemt de hoeveelheid nepnieuws toe. En tijden van sociale, economische of politieke onrust zijn een voedingsbodem voor misinformatie. In onzekere tijden zoeken mensen naar zekerheid, terwijl die er niet is.’

Want complottheorieën lijken vaak goed doordacht en rationeel, maar emoties liggen ten grondslag aan complottheorieën, en dat geldt vooral voor angst. Van Prooijen: ‘Je kunt je niet beschermen tegen een virus of tegen toeval, wel tegen een vijandige groep.’ Het is bovendien hardnekkig, want bewijzen dat er geen gevaren zijn of dat het complot niet bestaat, lukt nooit voor honderd procent, het is nooit waterdicht.

Van der Linden benadrukt de sociale component die meespeelt, zoals we in de coronacrisis zagen. ‘Mensen die al gevoelig waren voor complottheorieën, gingen er nog meer in geloven en togen naar het Museumplein in Amsterdam waar ze geestverwanten troffen. Naarmate iemand meer in complottheorieën ging geloven, was hij minder bereid de maatregelen op te volgen.’ Maar andersom was dat ook het geval, vervolgt Van der Linden. ‘Naarmate iemand terughoudender was om het vaccin te nemen, geloofde hij op een later tijdstip meer in complottheorieën. Dus geloof in complottheorieën kan ook een manier zijn om je weerstand tegen vaccins of bepaalde maatregelen te rationaliseren.’

Gevolgen

Als er een groep mensen in complotten geloven en nepnieuws voor waar aannemen, zijn de gevolgen voor de samenleving groot. Niet alleen omdat ze zich niet laten vaccineren of 5G-zendmasten in brand steken, maar er ontstaat een algemene achterdocht tegen de overheid, het wantrouwen in de samenleving groeit en dat werkt ondermijnend. Een belangrijke vraag is daarom: is het te voorkomen?

Debunking is een belangrijke techniek die veel wordt gebruikt. Dat wil zeggen: fact checken van uitspraken en nieuwsfeiten, en vervolgens uitleggen dat bepaalde berichten niet kloppen en waarom niet. Het klinkt logisch om het probleem zo aan te pakken, maar het is weinig effectief, stellen de deskundigen. Om te beginnen is het niet zo simpel als het lijkt, want hooguit tien procent van het nieuws is apert onjuist. Veel nieuws is een beetje fout of verkeerd voorgesteld.

Maar erger, voor je begint met debunken, zijn mensen al blootgesteld aan de verkeerde informatie. Van der Linden: ‘Er zijn dan al herinneringen aangemaakt, de foute informatie blijft in het geheugen, ook al is er een correctie op geweest.’

Hij geeft een voorbeeld: ‘Stel ik zeg: “Ik heb gegeten bij de Chinees bij jou in de straat en ben daarna toch ziek geworden!” Twee weken later zeg ik dat het niet de Chinees in jouw straat was, maar die in het centrum. Daarna, telkens als je langs het Chinese restaurant in je straat loopt, denk je aan voedselvergiftiging en word je een beetje misselijk.’

“You can’t unring a bell,” zoals rechters dat zeggen om aan te geven dat het voor een jury die is blootgesteld aan verkeerde informatie, moeilijk is om die informatie niet mee te nemen in het uiteindelijke oordeel. Verder moet iemand bij debunking aan belief updating doen: erkennen dat hij fout zat en zijn inzichten aanpassen. Van Prooijen: ‘Wetenschappers werken zo. Maar complotdenkers doen juist het tegenovergestelde: ze hebben eerst een theorie en zoeken daar ondersteunend bewijs bij. En erger, als er bewijs tegen het complot is gevonden, is dit niet snel overtuigend. Grote kans dat iemand die met het tegenbewijs komt, in het complot wordt opgenomen: hij hoort bij de tegenstanders die ons iets wijs willen maken.’

Prebunking

Je kunt het nepnieuws daarom beter vóór zijn. Prebunking heet dat. Dan probeer je de berichten die iemand gaat ontvangen vooraf te ontkrachten. Je zou het vaccineren tegen nepnieuws kunnen noemen, legt Van der Linden uit: ‘Je waarschuwt mensen van tevoren dat iemand hun mening probeert te manipuleren, daardoor schud je als het ware hun psychische immuunsysteem wakker. Vervolgens geef je mensen een zwakke dosis van het nepnieuws, dat je dan grondig weerlegt.’

Het is niet altijd mogelijk berichten vooraf te ontkrachten, en het zou bovendien goed zijn als mensen zelf herkennen hoe betrouwbaar bepaalde berichten zijn. ‘Leer mensen nagaan of – en welke – manipulatietechnieken er worden gebruikt,’ zegt Van der Linden. Zo deed er in de vs een verhaal de ronde dat een dokter van een belangrijke gezondheidsorganisatie in de vs (de Centre for Disease Control, de Amerikaanse rivm, red) was overleden twee weken nadat hij het vaccin had genomen. Van der Linden: ‘Strikt genomen klopte het bericht: de man was overleden nadat hij het vaccin had genomen. Alleen was zijn dood niet het gevolg van het vaccin, terwijl die suggestie door het bericht wel werd gewekt. Hier wordt de techniek framing gebruikt: nieuws zo presenteren dat mensen zelf bepaalde conclusies gaan trekken die niet kloppen. Zoiets verspreiden is strikt genomen gevaarlijker dan het verspreiden van evident incorrecte informatie.’

‘Een petitie over klimaatverandering ondertekend door duizend experts, waaronder de Spice girls en
Charles Darwin’

Een andere veel gebruikte techniek is het inzetten van nep-experts. Dit deden de tabaks- en olie-industrie vaak in hun reclames. Zoals iemand in een wit doktersjasje, met een stethoscoop om zijn nek laten zeggen dat roken goed is. Of een dokter die niets van infectieuze ziektes weet, die beweert dat vaccins niet veilig zijn. Of een professor die in een boek over afvallen als de ultieme deskundige wordt gepresenteerd, maar die een Zweedse chirurg blijkt te zijn die al jaren met emeritaat is. En neem een petitie die rondging over klimaatverandering met de claim dat die nep is. Die petitie was ondertekend door duizend experts. In die lijst van experts stonden onder meer de Spice Girls en Charles Darwin.

Van der Linden: ‘Voor dit soort technieken kun je mensen waarschuwen. En dan geef je er een paar voorbeelden van, zodat mensen een zwakke dosis van het nepnieuws krijgen en checken of ze het snappen. Als mensen ermee kunnen experimenten, hebben ze tijd om psychische of cognitieve antigenen op te bouwen. Worden er bijvoorbeeld emoties gebruikt om jou te misleiden? Bied vervolgens een paar voorbeelden aan van nieuws of krantenkoppen waarin emoties worden gebruikt. Of er wordt gebruikgemaakt van valse dilemma’s, zoals: óf we vangen alle vluchtelingen op óf we doen iets aan de daklozen in Nederland.’_²

‘Net als een gewone vaccinatie werkt ook deze vaccinatie niet eindeloos,’ zegt Van der Linden. ‘Na zo’n twee maanden wordt het minder, dan zou je het moeten herhalen. Net zoals je mensen met het coronavaccin moet boosteren.’

Onderwijs

Is het onderwijs niet de aangewezen plek om mensen te leren complottheorieën te weerstaan? In Nederland zijn we toch redelijk goed opgeleid, hoe kan het dat er toch nog een aanzienlijke groep in complottheorieën gelooft? ‘Er is een verband met opleiding,’ zegt van Prooijen, ‘maar dat verband is zwak.’ Ook hoogopgeleide mensen geloven soms in complottheorieën en menig laagopgeleide niet.

‘Complotdenkers willen de wereld om ons heen begrijpen,’ zegt Rolf Zwaan. Hij is hoogleraar biologische en cognitieve psychologie aan de Erasmusuniversiteit Rotterdam (EUR). Hij schreef het boek Drang naar samenhang over dit onderwerp en maakte er de gelijknamige podcast over. Eigenlijk gaat het om denkkracht die verkeerd wordt gebruikt. ‘Om complottheorieën te kunnen ontwikkelen moet je slim zijn. Om ze te kunnen volgen misschien minder, maar je moet ook weer niet oliedom zijn.’ Want veel complotdenkers ‘doen onderzoek’, ze kijken lange video’s, lezen soms ingewikkelde teksten. Dat onderzoek is echter niet neutraal, het bestaat vooral uit het verzamelen van informatie die aansluit bij wat ze al dachten.

Kritisch denken

Hoe zou je hier op een goede manier in het onderwijs aandacht aan kunnen besteden? Zwaan: ‘Je zou ze cognitieve vaardigheden moeten leren als kritisch denken en hoe je aan goede kennis komt.’ En dat kritisch denken houdt in dat je in staat moet zijn om alle informatie die er op ons wordt afgevuurd, goed te beoordelen om zo een goed onderbouwde mening over een bepaald onderwerp te kunnen vormen. Zwaan: ‘Dan moet je actief met informatie omgaan. Dus jezelf vragen stellen over de informatie die je leest, zoals: wat is de belangrijkste boodschap uit deze tekst? Wie heeft het geschreven en waarom? Kan hij een extra motivatie hebben om dit te willen delen? Wanneer is het geschreven en is de kennis wellicht achterhaald? En is het bewijs dat wordt opgevoerd robuust?’

‘Kritisch denken is een containerbegrip, daar vallen verschillende vaardigheden en houdingsaspecten onder,’ zegt Peter Verkoeijen. Hij is universitair hoofddocent Cognitieve psychologie aan de eur en lector Brein en leren aan de Avans hogeschool. ‘Kritisch denken kan worden gecombineerd met domein-specifieke kennis en kan ook los worden gedoceerd.’ Want mensen alleen onderdompelen in de inhoud en ervan uitgaan dat ze vanzelf zelf wel kritisch leren denken over de inhoud, werkt onvoldoende, stelt Verkoeijen. Bij specifieke cursussen over elementen van kritisch denken valt te denken aan cursussen logica of argumentatiekunde. Daarnaast zou het kritisch denken terug moeten komen in de vakinhoudelijke vakken, maar moet er wel expliciet aandacht aan gegeven worden in de les. ‘Beide benaderingen werken goed,’ aldus Verkoeijen. ‘En de combinatie ervan werkt nog wel het beste, blijkt uit meta-analyses.’

Wat eveneens effectief lijkt te zijn, is de dialoog aangaan met studenten. Dus hen uitlokken hun mening te geven en daarop feedback geven, bijvoorbeeld door op redeneerfouten te wijzen. ‘Als je dat ook nog koppelt aan taken die voor studenten betekenisvol zijn, bijvoorbeeld iets wat ze in hun latere beroep moeten doen, dan werkt het nog beter.’

‘Daarnaast is “informatiegeletterdheid” van belang, dat wil zeggen: leren welke bronnen te vertrouwen zijn en waarom,’ aldus Verkoeijen. Zwaan vult aan: ‘Op sommige scholen bestaan al vakken als mediawijsheid, waarin je leert welke bronnen er zijn, hoe je die beoordeelt en hoe je naar informatie zoekt.’

Tot nu toe gaat het vooral over kennis en vaardigheden, maar houdingsaspecten zijn zeker zo belangrijk. ‘Je moet het niet alleen kunnen, maar ook willen doen,’ zegt Verkoeijen. Of zoals Zwaan zegt: ‘Mensen moeten niet alleen nadenkdrang hebben, ze moeten willen nadenken. Maar soms hebben ze ook concludeerdrang, dan willen ze snel conclusies trekken, alsof ze onzekerheid minder goed kunnen verdragen.’

En ook dat zouden mensen moeten leren. Verkoeijen: ‘Je wilt dat mensen openstaan voor nieuwe inzichten, dat ze nadenkdrang ontwikkelen, dus zou je mensen moeten stimuleren om plezier te hebben in het nadenken. En verder zou je de concludeerdrang juist wat moeten proberen te beperken, zodat mensen in staat zijn hun oordeel nog even uit te stellen.’

Verder moeten mensen rationaliteit accepteren als kennisbron, vervolgt hij. ‘Als mensen geneigd zijn om magisch te denken, dan ben je misschien wel in staat om rationeel te denken, maar ben je er niet toe bereid.’

Besmettelijk

Maar met het onderwijs alleen ben je er niet, want  jongeren en kinderen zitten niet de hele dag op school. Verder maakt het te veel blootstaan aan complottheorieën en alternatieve feiten, kwetsbaar. Het regelmatig bekijken van video’s van complottheorieën en het lezen van artikelen erover zorgen ervoor dat een bepaalde manier van denken een gewoonte wordt.

‘Complotdenken heeft een bepaalde logica en die is besmettelijk,’ weet Zwaan. ‘Je zet bijvoorbeeld vraagtekens bij alles wat het establishment zegt. Je wilt onmiddellijk een overtuigend antwoord op al je vragen, vuurt de ene vraag na de andere op de ander af. En als je ergens geen overtuigend antwoord op krijgt, wordt dat gezien als bewijs van misleiding. Een complotdenker ziet de fouten in de logica van de tegenstander onmiddellijk, terwijl hij dat bij de eigen groep vaak over het hoofd ziet.’

Maar vooral heeft complotdenken niet alleen een cognitieve oorzaak. Er zijn, zoals eerder gezegd, ook sociale en emotionele motieven. Zwaan besluit: ‘Misschien hoor je tot een bepaalde groep die door slechte ervaringen een diep wantrouwen tegenover de overheid heeft ontwikkeld. En aangezien angst en achterdocht vaak ten grondslag liggen aan complotdenken, is ingrijpen via school toch minder doeltreffend. Daarvoor zijn andere oplossingen nodig, meer op het gebied van de politiek, zodat het vertrouwen in de overheid toeneemt.’

En daar valt nog wel wat te winnen, hier in Nederland. Je hoeft geen complotdenker te zijn om daarvan overtuigd te zijn.

Referenties

1. Zie CAESAR DIVI IVLI dat was Augustus’ (Octavian) propaganda om hemzelf aan te prijzen als de divine opvolger van Julius Caesar in zijn strijd tegen Mark Antony, https://tinyurl.com/4scxdxy9.
2. Er zijn een paar spellen ontwikkeld om hiermee te oefenen, zie bijvoorbeeld, https://www.slechtnieuws.nl/#intro en GoViral – over de pandemie https://www.goviralgame.com/books/go-viral/.

Illustratie: Chiara Arkesteijn