Batja Mesquita (1960) groeide op in een naoorlogs milieu. Haar Joodse ouders overleefden de Tweede Wereldoorlog door onder te duiken en in haar omgeving zag ze ook veel andere mensen die trauma’s hadden overgehouden aan de oorlog. Naar eigen zeggen hebben die ervaringen haar interesse in de effecten van cultuur op emoties mede aangewakkerd. ‘De emoties van mijn ouders en oudere familieleden kon ik niet altijd begrijpen, omdat ik zelf de veiligheid en welvaart van Nederland ervaarde.’ Het is al even geleden, maar ze kan zich nog herinneren dat ze zich als kind verzette tegen het geloof. ‘Ik weet nog dat mijn vader daar erg verdrietig om was. Zijn identiteit werd opnieuw in vraag gesteld. Voor mij was het gewoon de rebellie van een lastige tiener, maar voor mijn vader voelde het een stuk zwaarder. Hij kon daarover echt heel boos of verdrietig worden.’
Mesquita ging psychologie en filosofie studeren aan de Universiteit van Amsterdam. Toentertijd waren de meeste psychologen ervan overtuigd dat emoties universeel en biologisch waren. Mesquita: ‘Maar binnen de antropologie heerste een ander idee, namelijk dat er veel culturele verschillen in emoties bestonden.’ Dat wilde ze graag begrijpen. Ze promoveerde aan diezelfde universiteit bij wijlen Nico Frijda, hoogleraar psychologische functieleer en auteur van onder meer het nog altijd veel geciteerde The Emotions, op de invloed van cultuur op emoties. Daarna deed ze onder meer onderzoek aan de universiteiten van Michigan en Stanford in de VS.
Sinds 2007 is ze hoogleraar sociale en culturele psychologie aan de KU Leuven en sinds 2012 ook directeur van het Center for Social and Cultural Psychology aan diezelfde universiteit. Ze onderzoekt nog altijd de culturele verschillen tussen emoties en de rol die culturele verschillen spelen in relaties en in de multiculturele samenleving.
In 2022 schreef ze Between Us: How cultures create emotions. Het boek werd al vertaald in het Chinees, Japans, Koreaans, Taiwanees, Russisch en Pools. Halverwege 2024 verscheen ook de Nederlandse versie: De emoties tussen ons: hoe cultuur onze emoties bepaalt. Daarin pleit ze er onder meer voor voorzichtig te zijn als we denken gevoelens bij andere te herkennen en begrijpen. ‘Wie bijvoorbeeld een boze man of vrouw ziet, denkt al snel dat gevoel te herkennen en misschien zelfs in bepaalde situaties te begrijpen. Maar wanneer we boos zijn, op wie, en hoe we daar uiting aan geven, dat verschilt per cultuur en mogelijk ook nog daarbinnen. Het maakt dat onder meer boosheid, zowel de beleving als de fysieke vorm, verschilt van persoon tot persoon.’
Wat verstaat u eigenlijk onder cultuur?
‘Een cultuur is een collectief systeem van betekenis-geving, inclusief een manier van je leven en je omgeving inrichten. Mensen uit verschillende culturen doen systematisch verschillende ervaringen op. Zo stellen ze verschillende doelen in het leven, gaan ze op verschillende manieren relaties aan en hebben ze andere ideeën over goed en kwaad. Zowel geografisch als historisch zijn er verschillende culturen. Zo ben ik bijvoorbeeld geïnteresseerd in cultuurverschillen tussen generaties, sociaaleconomische milieus, of tussen mensen met verschillende politieke overtuigingen.’
En hoe definieert u emoties?
‘Niet alle psychologen hanteren dezelfde definitie. Ook verschillende culturen denken trouwens anders over wat emoties precies zijn. In sommige culturen focussen mensen bijvoorbeeld meer op wat er in het lichaam gebeurt, zoals spanning of een verhoogde hartslag. In andere culturen zijn ze meer gericht op de interacties tussen mensen. We spreken in het algemeen van emoties als er sprake is van niet-alledaagse ervaringen, ervaringen die niet passen in onze routine. En die kunnen zowel negatief zijn – denk aan een bedreigende of gevaarlijke ervaring – als positief en heel plezierig.’
Hoe zien die reacties eruit?
‘Nico Frijda definieerde emoties als veranderingen in actiebereidheid: veranderingen in hoe je je verhoudt tot je omgeving. Die kunnen een gevolg zijn van veranderingen in de omgeving waardoor je je moet heroriënteren. Mijn verhouding tot jou verandert bijvoorbeeld als je me beledigt.
Die heroriëntatie kan ook lichamelijk van aard zijn. Als je je bijvoorbeeld moet voorbereiden op een agressieve daad zal je lichaam zich daarvoor mobiliseren. Hoe sterk je reactie is, hangt af van de betekenis die je geeft aan wat er gebeurt. De reactie van mijn vader op mijn verzet tegen het geloof was bijvoorbeeld zo sterk omdat hij er een bepaalde betekenis aan gaf. Of je je van die lichamelijk mobilisatie altijd bewust bent, is weer een andere vraag. Je lichaam mobiliseert zich overigens constant, ook als je bijvoorbeeld een stukje gaat hardlopen.’
Hebben we emoties nodig om te overleven?
‘Dat is een lastige vraag. Zelfs eencelligen bewegen zich naar een veiligere omgeving. Weg van gevaar. Er is dus niet veel bewustzijn nodig om te kunnen overleven. Maar hoe complexer de situatie, hoe meer bewustzijn er nodig is om te kunnen begrijpen wat er aan de hand is. De omgeving waarin wij leven is complex, vooral op sociaal vlak. Negentig procent van de emoties die we nu ervaren, heeft te maken met sociale situaties en met betekenis geven aan die situaties en relaties. Bovendien kunnen wij enkel overleven als we onderdeel zijn van een groep en relaties onderhouden. Want die bieden bescherming. Het onderhouden van je relaties gaat dus indirect ook over overleven en emoties geven daar betekenis aan. Maar we ervaren natuurlijk ook emoties als we bijvoorbeeld een slang zien.’
Waarom verschillen emoties per cultuur?
‘Dat emoties nu vooral bepaald zouden worden door natuur of cultuur, nature versus nurture, is eigenlijk een achterhaalde tegenstelling. We worden allemaal geboren met het vermogen betekenis te geven aan complexe situaties en met een lichaam dat in actie kan komen. Oftewel: we worden allemaal geboren met het vermogen emoties te ervaren. Maar hoe we die emoties precies ervaren en uiten, wordt bepaald door de ervaringen die we hebben, de cultuur waarin we leven. Door processen van socialisatie. Vergelijk het met taal: we worden geboren met het vermogen een taal te leren, maar of dat Chinees of Nederlands wordt, is afhankelijk van waar je wordt geboren. Dat betekent dat het emotionele leven voor iedereen anders is, omdat we allemaal andere ervaringen hebben.’
In de Chinese cultuur, wordt schaamte gezien als een positieve emotie. Wie zich schaamt, houdt zich immers bezig met moraliteit, en dat is iets goeds.
In welke opzichten?
‘In veel opzichten. Alle emoties kunnen anders worden beleefd. In sommige culturen, denk aan de Chinese, wordt schaamte gezien als een positieve emotie. Want wie zich schaamt, trekt zich iets aan van de heersende normen en houdt zich bezig met moraliteit, en dat is iets goeds. In die culturen laten moeders geen gelegenheid onbenut om hun kinderen te wijzen op de fouten die ze maken. Daarna waarderen ze het als hun kinderen zich schamen. Moeders in die culturen vinden het niet zo belangrijk of hun kind zelfvertrouwen heeft, maar wel of hun kind zich voldoende schaamt. Dat betekent dat de hele dynamiek rond het gevoel van schaamte heel anders verloopt dan in culturen waar schaamte geassocieerd wordt met het falen van een individu. De gevoelswaarde van de emotie verandert daarmee ook.’
Heersende normen over emoties bepalen dus hoe je de emotie ervaart?
‘Dat klopt. En normen spelen niet alleen een rol nadát je de emotie hebt ervaren. Die normen zijn er al vanaf het begin bij. Schaamte wordt anders ervaren als jouw cultuur schaamte ziet als een fatsoenlijke emotie dan wanneer jouw cultuur schaamte associeert met een gebrek aan fatsoen.’
Heeft u daar nog een voorbeeld van?
‘Binnen een cultuur waarin autonomie belangrijk is – een eigen mening hebben, persoonlijke doelen verwezenlijken – wordt boosheid gezien als een goede emotie. Boosheid zal er relatief vaak voorkomen. Want je mag er zijn, je hebt recht op bepaalde dingen. Wie in een cultuur leeft waar de norm is dat je je aanpast aan anderen, zal in vergelijkbare situaties minder snel boos worden. In die culturen hebben mensen minder het gevoel dat ze het verdienen goed behandeld te worden. Culturele ideeën over wat normaal en goed is, helpen dus de emotionele betekenis van situaties te bepalen.’
Als iemand minder snel boos wordt, komt dat dan niet doordat diegene de boosheid onderdrukt?
‘Niet noodzakelijk. En als dat wel het geval is, hoeft het onderdrukken van emoties helemaal geen negatieve gevolgen te hebben. In westerse culturen is dat vaak wel zo. Daar heerst ook het idee dat een emotie verdringen het gevoel alleen maar groter en sterker maakt, heel Freudiaans. Wie rouwt moet zijn of haar woede en verdriet de vrije loop laten, anders steken ze de kop op tijdens de meest ongepaste momenten en dat kan uiteindelijk schadelijk zijn.
In andere culturen kan het onderdrukken van een emotie juist betekenen dat je je aanpast aan de heersende verwachtingen of dat je een relatie onderhoudt. In onderzoek vinden we dat in veel culturen mensen die hun emoties onderdrukken daar helemaal geen last van hebben.’
Het onderdrukken van emoties hoeft geen negatieve gevolgen te hebben
Hoe worden emoties verder nog door cultuur gevormd?
‘Hoe de omgeving reageert op een emotie, kan ook het gevoel veranderen. Als ik boos ben op iemand, kan diegene ook boos op mij worden, mij negeren of mij gelijk geven. Culturen of subculturen kun je voorstellen als verschillende beloningssystemen: consequent een bepaalde reactie ontvangen, bepaalt mede het gevoel. Uit onderzoek blijkt bijvoorbeeld dat vrouwen minder snel boos worden dan mannen. Niet omdat vrouwen biologisch gezien minder aanleg hebben om boos te worden, maar omdat ze minder beloond worden voor hun boosheid dan mannen. In ieder geval in westerse culturen. Naar mannelijke bazen die boos worden, wordt beter geluisterd. Vrouwelijke boze bazen worden eerder gezien als emotioneel en onredelijk.’
Dus niet enkel de intensiteit van boosheid, maar heel het gevoel van boos zijn kan per persoon verschillen?
‘Precies. Je kunt er niet van uitgaan dat anderen precies hetzelfde voelen als ze boos zijn. Niet tussen culturen, maar eigenlijk ook niet binnen culturen.’
Zijn er nog wel overeenkomsten tussen uw woede en mijn woede?
‘Boosheid is een categorie die een heleboel verschillende ervaringen omvat. De ene keer wordt boosheid vooral gekenmerkt door frustratie, de andere keer heb je het gevoel dat je ergens recht op hebt en dat je het niet hebt gekregen. En weer een andere keer vind je dat iemand anders zich ergens schuldig aan maakt. Er is onderzoek gedaan onder Belgische studenten over wat boosheid is. Daaruit blijkt dat verschillende boosheden er altijd weer anders uitzien. Boosheidservaringen zijn overwegend negatief en zetten over het algemeen aan tot actie. Misschien hebben ze ook te maken met het niet behalen van een doel, en tegelijk denken dat het nog wel mogelijk is dat doel te halen. Maar in de beleving en in de fysieke vorm hoeft jouw boosheid niets weg te hebben van die van mij.’
Hoe ziet onderzoek naar emoties er eigenlijk uit?
‘Dat kan op meerdere manieren. Er zijn ontwikkelingspsychologen die observeren hoe moeders met hun peuters omgaan. Uit dat soort onderzoek blijkt onder meer dat Chinese moeders hun kind er vaak aan herinneren dat het iets fout heeft gedaan, en dat Amerikaanse moeders hun peuters er juist aan herinneren dat ze iets heel goed hebben gedaan. Andere observatiestudies laten zien dat kinderen die huilen in sommige culturen meteen getroost worden en in andere culturen eerst met rust gelaten worden. In sommige culturen worden baby’s gekalmeerd, bijvoorbeeld door ze voortdurend vast te houden; in andere worden ze juist geactiveerd. Dat zijn vroege verschillen in emotieregulatie. Ander onderzoek maakt gebruik van vragenlijsten: Wat doe je als je kind boos is? Negeren of erop ingaan? Is het goed als je je in deze situatie zus en zo voelt? Hoeveel schaamte zou jij in deze situatie voelen? En dan zijn er ook onderzoeken waarin mensen geobserveerd worden terwijl ze een emotionele situatie meemaken.’
Ideeën over specifieke emoties kunnen per cultuur verschillen, maar de algemene kijk op emoties ook. Hoe zit dat?
‘Sommige culturen leggen meer de nadruk op wat zich binnen de persoon afspeelt, op het mentale gevoel. Om dat te omschrijven, gebruik ik het MINE-model (Mental feelings, Inside the Person, and Essences, red.). Over het algemeen is dat de meer westerse kijk op emoties. Veel andere culturen leggen meer de nadruk op de rol van emoties tussen mensen, of in relaties. Dat is het OURS-model (Outside the Person, Relational acts, and Situated, red.). Dat verschil uit zich ook in welke informatie mensen gebruiken om de emoties van anderen in te schatten. We vonden in onderzoek bijvoorbeeld dat Amerikanen afleiden hoe iemand zich voelt door naar de gelaatsuitdrukking van die persoon te kijken. Japanners kijken niet alleen naar het gezicht van die persoon, maar ook naar de mensen die eromheen staan. In hun cultuur heerst het idee dat emoties zich tussen mensen afspelen. MINE- en OURS-modellen zijn twee manieren om naar emoties te kijken. Emoties bestaan natuurlijk zowel binnen als tussen mensen. We zouden er in het Westen dus goed aan doen om emoties wat meer vanuit het OURS-model te bekijken, en dus meer te letten op de rol die emoties in relaties spelen. Wat betekent deze emotie voor de relatie? Wat bereik ik met deze emotie in deze relatie? Wat speelt zich eigenlijk af in deze relatie dat ik mij nu zo voel?’
Naar mannelijke bazen die boos worden, wordt beter geluisterd. Vrouwelijke boze bazen worden eerder gezien als emotioneel en onredelijk
Heeft u tot slot nog tips om met elkaar over emoties te praten als je niet ervan kunt uitgaan dat je weet hoe de ander zich voelt?
‘We onderzoeken nu hoe je dat het best kunt doen. In mijn ervaring is het goed je af te vragen waar de emoties bij de ander vandaan komen. Je kunt dus vragen wat er aan de hand is, wat er ten grondslag ligt aan de emotie. Het is heel goed mogelijk dat mensen uit andere culturen emoties hebben in een situatie waarin jijzelf geen of andere emoties zou voelen. Daarom kun je ook vragen wat die persoon voelt, zonder daar aannames over te maken. Iemand die huilt, is bijvoorbeeld niet noodzakelijk verdrietig. Verder kun je proberen erachter te komen hoe iemand zich verhoudt tot het gevoel dat hij of zij heeft. Probeer erachter te komen of de emotie als positief of negatief wordt ervaren. Tot slot kun je vragen wat de ander graag van jou zou willen of hoe die wil dat je reageert.’
Dit is een bewerkte versie van een interview met Batja Mesquita dat eerder in Eos Psyche&Brein verscheen.
Foto: Frank Bahnmüller
