Het gaat om determinisme, de opvatting dat het universum, geregeerd door ijzeren natuurwetten, zich op maar een enkele manier kan ontvouwen. Net als bij het zien van een film of het lezen van een boek is de uitkomst bij voorbaat onwrikbaar bepaald. Met andere woorden: vanaf de Big Bang stond het al vast dat ik, miljarden jaren later, aan het sterfbed van mijn vader zou piekeren over mijn column voor De Psycholoog. De determinist hoeft geen schuld of schaamte te kennen, want hij weet dat hij in precies dezelfde situatie op exact dezelfde wijze zou hebben gehandeld, en dat de situatie die zich voordeed ook de enige was die zich voor had kunnen doen. En als hij toch schuld of schaamte voelt, dan weet hij dat ook dit was voorbestemd. Om beter na te kunnen denken besloot ik tot een korte wandeling.
De keerzijde van determinisme is dat er ook geen plaats is voor lof. Toen Albert Einstein, een determinist pur sang, eens door een interviewer werd geprezen vanwege zijn bescheidenheid, wilde hij daar niets van weten: ‘Nee. Dit is niet mijn verdienste. Alles is bepaald, het begin en ook het einde, door krachten waarover we geen invloed uitoefenen. Het is bepaald zowel voor het insect als voor de ster. Mensen, groenten of kosmisch stof, allen dansen we op een mysterieuze melodie, in de verte ingezet door een onzichtbare muzikant.’
Nu is het determinisme vandaag de dag minder populair dan vroeger. Onze secretaresse vindt het onzin, mijn moeder vindt het onplezierig, en William James, de vader van de Amerikaanse psychologie, vond het onverteerbaar: als moorden al in de sterren staan geschreven, hoe kan een moordenaar dan nog beticht worden van moreel verwerpelijk gedrag? Vandaag de dag denken veel wetenschappers dat de kwantummechanica met zijn inherente onvoorspelbaarheid voorgoed een einde heeft gemaakt aan het determinisme, maar dat is voorbarig. De kwantummechanica staat meerdere interpretaties toe, en, om in mijn eerste column maar direct een argumentum ad verecundiam te gebruiken, in 2020 is Nobel-laureaat en fysicus Gerard ‘t Hooft nog steeds determinist.
Dat het leven is als een film die zich maar op een manier kan afspelen is voor sommige mensen misschien een beklemmende, maar voor andere juist een troostrijke gedachte. Het is wat het is, en met het voortschrijden van de tijd wordt de sluier van onwetendheid telkens iets meer opgelicht. Natuurlijk hoef je, net als bij een film, niet van iedere scene evenveel te genieten.
Toen ik terugkwam van mijn wandeling was mijn vader overleden.