Zonder overdrijving is Burrhus Frederick Skinner (1904-1990) – behaviorist, schrijver, utopist, uitvinder en hoogleraar psychologie – de meest invloedrijke én de meest verkeerd begrepen, de meest geprezen én de meest verguisde psycholoog van de twintigste eeuw. Sigmund Freud en Jean Piaget mogen bekender zijn bij het grote publiek, Skinner is de door vakgenoten meest geciteerde psycholoog van de twintigste eeuw. Meer dan een halve eeuw speelde hij een hoofdrol in de psychologie. Hij is de grondlegger van het radicaal behaviorisme, ontdekte een nieuwe vorm van leren en ontwikkelde een daarvan afgeleide gedragstechnologie, en ontwierp een blauwdruk voor een meer harmonieuze en duurzame samenleving. Op deze drie terreinen bracht Skinner het nodige teweeg onder vakgenoten en bij het grote publiek. Des te opmerkelijker is het dat van die revolutionaire invloed en bekendheid weinig meer over is, terwijl zijn werk direct betrekking heeft op de problemen waar onze huidige wereld mee te kampen heeft.
Volgens Skinner zijn we wat we doen, en is wat we doen het gevolg van onze evolutionaire ontwikkeling, onze leergeschiedenis en de omgeving waarin we ons bevinden. Ons gedrag staat altijd en overal onder invloed van die omgeving. Van belang, want vaak verkeerd begrepen, is dat Skinner ‘doen’ en ‘gedrag’ breed opvat. Hij erkent het bestaan van voelen, denken en andere private events, maar ontkent dat deze een speciale status hebben of aan fundamenteel andere wetmatigheden onderhevig zijn dan direct observeerbaar gedrag. Het is beter om dit onder ogen te zien en ook van dit gedrag de controlerende omgevingsfactoren te kennen, zodat we deze kunnen veranderen. Onder ogen zien dat we onderhevig zijn aan onze omgeving is beter dan ons gedrag proberen te begrijpen door te verwijzen naar onze individuele vrijheid en de vrije wil. Die zijn immers een illusie, aldus Skinner.
De omgeving heeft meer invloed op ons dan wij willen erkennen. Bijna niemand ziet zichzelf graag als een geconditioneerd organisme, maar de omgeving heeft vele subtiele invloeden waarvan wij ons dikwijls niet bewust zijn. Grote sociale-mediabedrijven bijvoorbeeld, ontwerpen zonder dat we het weten (of wisten, want het bewustzijn hierover neemt steeds meer toe) een digitale omgeving op basis van informatie over ons (keuze)gedrag. We leveren hun de ‘grondstof’ waarmee ze hun enorme winsten maken (Zuboff, 2019) en bekrachtigen zo hun gedrag. Dezelfde strategie volgen nieuwsdiensten, Spotify, Netflix en andere streamingsdiensten. Kijk je veel reisprogramma’s, dan krijg je en kijk je nog meer reisprogramma’s, en reclame voor avontuurlijke vakanties op de koop toe. Ons gedrag wordt voortdurend gemonitord en staat voortdurend onder sterke omgevingscontrole. Dit is echter niet wat Skinner voor ogen had met omgevingscontrole.
Radicaal behaviorisme
Skinner heeft boeiend over de psychologie en het menselijk gedrag geschreven. Zijn radicaal behaviorisme is behalve een filosofie van de gedragswetenschap, ook een ideologie die hij tot op hoge leeftijd onvermoeibaar uitdroeg. In de moderne psychologie spelen Skinners behaviorisme en gedragswetenschap echter een ondergeschikte rol. De meeste studenten en zelfs docenten en onderzoekers aan universiteiten kennen Skinners werk nauwelijks. Ook in het huidige maatschappelijke debat over bijvoorbeeld de vervuiling van het milieu of de volksgezondheid speelt Skinners gedachtegoed vreemd genoeg geen rol van betekenis. Hij wordt nergens geciteerd of aangehaald, terwijl hij deze kwesties herhaaldelijk aan de orde heeft gesteld. Zelfs in de Vereniging voor Gedrags- en Cognitieve Therapieën wordt de naam van Skinner zelden nog genoemd, terwijl de klassieke gedragstherapie voor een belangrijk deel rust op zijn operante conditioneringsprincipes en de daaruit afgeleide technieken voor gedragsverandering.
Hyperindividuele vrijheid
Er bestaan veel misverstanden over Skinner. Daarom alleen al is het zinvol om zijn werk opnieuw onder de aandacht te brengen. Zijn ideeën over leren, beloning en straf, keuzevrijheid en vrije wil, de rol van de omgeving, zelfcontrole en gezondheidsgedrag, effectief onderwijs, en een meer harmonieuze samenleving, zijn buitengewoon actueel en kunnen een belangrijke bijdrage leveren aan het huidige maatschappelijke debat hierover. Wellicht bevatten zij zelfs de sleutel voor de gedragsverandering die op deze en andere gebieden zo nodig is.
Bij psychologen is Skinner vooral bekend van zijn operante leerprincipes en ingenieuze gedragsexperimenten. Buiten de psychologie is hij waarschijnlijk bekender, maar misschien ook beruchter om zijn stelling dat de gedragswetten die hij op grond van onderzoek met dieren formuleerde, ook op het complexe gedrag van de mens van toepassing zijn. Zijn overtuiging dat de mens zich ten behoeve van het algemeen belang geen individuele vrijheid kan veroorloven, deed een storm van kritiek opsteken en bezorgde hem een omstreden reputatie. De situatie van de planeet aarde is alarmerend, schreef Skinner in zijn bestseller Beyond Freedom and Dignity (1971). Natuurlijke hulpbronnen raken uitgeput, overbevolking dreigt, en het milieu vervuilt in hoog tempo. Dit zou de mens ertoe moeten bewegen om af te zien van zijn hyperindividuele vrijheid en morele autonomie (‘waardigheid’). Immers, als ieder individu de vrijheid blijft claimen om te doen waar hij of zij zin in heeft en wat hem of haar goeddunkt, dan zal dat uiteindelijk ten koste gaan van het voortbestaan van het menselijk leven op onze planeet. Beyond Freedom and Dignity maakte destijds veel los en heeft een wereldwijd debat uitgelokt over de vraag of en hoe een betere samenleving ontworpen en gerealiseerd zou kunnen worden. Skinner was er heilig van overtuigd dat de toepassing van zijn gedragswetenschap tot zo’n betere samenleving zou leiden.
