De psychologie heeft zich als wetenschappelijke discipline en als geheel van interventies stevig geworteld in de moderne maatschappij.
De moderne burger is een halve professional geworden, die weet waar hij of zij terecht moet voor psychologische raad en daad. Psychologen zijn geneigd dat als een verworvenheid te zien, ja zelfs als verdienste van hun vak. Weliswaar verschijnt er op psychologisch gebied veel onzin op de markt (een bezoek aan de gemiddelde boekhandel bevestigt dat) en het mag nog wel wat meer evidence-based worden, maar in beginsel zijn we op de goede weg.
De psycholoog en filosoof Jan De Vos is minder optimistisch: de psychologie is zo diep in de haarvaten van onze samenleving doorgedrongen dat andere manieren van denken – over politiek, hulpverlening, economie, cultuur – nauwelijks nog mogelijk zijn. Psychologisering is depolitisering, en daarmee een verarming van denk- en handelingsmogelijkheden. Nu zou men zich ervan af kunnen maken door te zeggen: psychologie is goed, psychologisering is een pervertering daarvan, maar daarvan wil De Vos niet weten. Psychologie veronderstelt juist psychologisering. Hij illustreert dit onder andere aan de hand van de beroemde experimenten van Stanley Milgram en Philip Zimbardo, waarbij de setting zelf funderend is voor de optredende psychologische verschijnselen en gevoelens en daarmee ook voor de wetenschappelijke bevindingen.
Het betoog van De Vos is een herneming van de kritiek op de psychologisering uit de jaren tachtig van de vorige eeuw, destijds geïnspireerd door Franse auteurs als Michel Foucault, Jacques Donzelot en Robert Castel. Bij De Vos is het vooral de socioloog en psychoanalyticus Slavoj Žižek die als inspiratiebron dient. Wie niet met de geheimtaal van Žižek en verwante auteurs bekend is, zal grote delen van het boek onbegrijpelijk vinden. Dat is spijtig, want veel observaties en gedachten van De Vos stemmen tot nadenken. Zo betekent de neurologische wending geen afscheid van de psychologie: mri-scans zouden niets te betekenen hebben zonder een verwijzing naar subjectieve fenomenen als angst, opwinding, woede, etc. Denken over psychologie op dit metaniveau is belangrijk, maar je zou wensen dat het minder hermetisch gebeurt dan in dit boek.
Dr. R. Abma is universitair docent sociale wetenschappen aan de Universiteit Utrecht en redacteur van De Psycholoog. E-mail: r.abma@uu.nl.
