Mattias Desmet, hoogleraar klinische psychologie aan de Universiteit Gent en praktizerend psychoanalytisch psychotherapeut, wilde al langer een boek schrijven over massavorming en psychologische wortels van totalitarisme zoals toegenomen angst, eenzaamheid, psychisch onbehagen en gebrek aan zingeving onder de bevolking. Geïnspireerd door filosofe Hannah Arendt ziet Desmet de door haar voorspelde nieuwe soort totalitarisme na de val van het nazisme en stalinisme – ‘een totalitarisme dat niet meer zou worden geleid door ‘sappige bendeleiders’ als Joseph Stalin of Adolf Hitler, maar wel door droge bureaucraten en technocraten’ – de laatste jaren steeds meer bewaarheid worden.
De coronocrisis vormde voor Desmet aanleiding vaart te maken met dat boek. Deze crisis zou namelijk passen in een reeks van ‘steeds krampachtiger en zelfdestructiever wordende maatschappelijke reacties op objecten van angst’ – waarop de reactie van beleidsmakers steevast meer controle is. Maar ‘controledwang leidt tot angst en angst tot controledwang,’ schrijft hij. ‘Zo komt de maatschappij in een vicieuze cirkel terecht die onvermijdelijk in totalitarisme uitmondt.’ Het is een ‘kapitale fout’ om totalitarisme louter te associëren met totalitaire regimes. Totalitarisme staat volgens Desmet juist voor het ‘waanachtige geloof’ dat het menselijk verstand het leidinggevende principe kan zijn in leven en maatschappij.
De aanpak van de coronacrisis illustreert dat volgens Desmet bij uitstek. Daarbij is beslist weleens aan onze democratische principes en vrijheden getornd. Maar of die aanpak totalitair is en de bevolking zich massaal heeft laten hypnotiseren tot onder meer vaccinatie of dat er onder de bevolking juist een enorme solidariteit is ontstaan, daarover valt te twisten. Niettemin: De psychologie van totalitarisme is goed geschreven en zet aan tot nadenken. Het is vooral ook een ambitieus boek, misschien wel té gezien de opdracht die Desmet zich stelde: hoe kunnen we adequaat begrijpen wat er zich afspeelt in onze samenleving. Het aantrekken van zevenmijlslaarzen is dan soms onvermijdelijk.
