Het gaat goed in Nederland. Veel naaktslakken door al die regen, maar zolang je niet op blote voeten in de tuin loopt, is er niks aan de hand.
Onze reputatie als vrolijke feestnummers met goeie dope is weer helemaal hersteld dankzij het Heineken Holland House. Ook financieel gaat het uitstekend. We lenen gratis geld dat we tegen woekerrentes kunnen uitzetten in Griekenland en Spanje, de pinautomaten werken nog en de euro staat nog steeds ruim boven zijn openingskoers. Dat geldt niet voor Facebook, maar daar is hier niemand ingestonken na World Online. Wij weten het sindsdien: oppassen voor opgestoken duimpjes. En bij Nina Brink waren het er maar twee!
Alleen de psychologen zitten wel een beetje in spanning. Tot nu toe leek het besmettingsgevaar van de affaire-Stapel beperkt, omdat sociaal psychologen kennelijk het liefst alleen werken; zij kennen de gevaren van groepen. Maar nu schijnt Uri Simonsohn een automatische klokkenluider te hebben ontwikkeld waarmee hij knoeiende collega’s kan opsporen. Zijn eerste slachtoffer is al gevonden in Rotterdam. Niets bijzonders lijkt het, een professor consumentengedrag had zijn data een beetje opgeschoond, maar iedereen liet hem meteen als een hete aardappel vallen.
Het NIP had zich al eerder, in een persbericht op 31 oktober vorig jaar, terloops van Stapel proberen te distantiëren: ‘Ook al is de heer Stapel geen lid van het NIP, toch ziet het nip het als maatschappelijke taak om het aanzien van de psychologie te bevorderen en de positie van haar leden te versterken.’ U snapt de strekking: hij was geen lid. Slechts een enkeling probeert de (sociale) psychologie in het openbaar te verdedigen. Ellen de Bruin (NRC, 26 juni) somt op wat we zonder haar specialisme zeker niet zouden hebben geweten: dat onder groepsdruk mensen hun eigen ogen niet meer geloven en zich als beesten gedragen, dat priming en framing onze interpretaties sturen, dat we onze eigen motieven niet kennen, dat ons geheugen feilbaar is en wijzelf irrationeel en lui zijn. Bedoeld als weerlegging van het idee dat sociale psychologie ‘louter draait om fraude en onzin’, wekt haar lijstje toch sterk de indruk dat bedrog juist een centrale rol speelt in dit onderzoek. Het onderzoek gaat immers vooral over (zelf)bedrog en maakt vrijwel altijd gebruik van bedrog. Zo herinner ik mij mijn psychologiestudie ook wel, als een soort academische goochelaarsopleiding waarin je leerde hoe mensen zichzelf en elkaar voor de gek houden en hoe je zelf proefpersonen voor de gek kunt houden. Best leuk, maar het leek me geen ideale voorbereiding voor al die medestudenten die mensen wilden leren helpen. Wat het lijstje overigens niet vermeldt, is de methodologische worsteling met al die menselijke tekorten door psychologen zelf. Terwijl daar vaak de meest ingenieuze bijdragen zijn geleverd. Maar bedrog als methodologisch instrument blijft dubieus. Het ondermijnt in ieder geval het vertrouwen. In elkaar en in de psychologie. Zoals het nu gaat, zou het mij niet verbazen als ook de affaire-Stapel uiteindelijk een sociaal psychologisch experiment blijkt. Om te laten zien dat psychologen ook mensen zijn.
Jos de Bruin
Ontwerper cognitiemodellen, zelfstandig gevestigd