Zo ook voor regisseur Michael Almereyda, wiens The Experimenter onlangs in roulatie is gegaan. De film vertelt het levensverhaal van Milgram, op een wat wereldvreemde manier gespeeld door Peter Sarsgaard, en zijn vrouw Sasha (gespeeld door Winona Ryder). Soort motto van de film is een citaat van de filosoof Kierkegaard: het leven kan alleen achteraf begrepen worden, maar het moet voorwaarts worden geleefd. Milgram reflecteert in de film geregeld op de impact van zijn werk op de maatschappij, alsof hij de consequenties nu wel overziet. Daarbij loopt dan steevast een olifant achter hem aan, een beeld waarvan mij de betekenis volledig ontging.
In de film gaat de meeste aandacht uit naar het beroemde gehoorzaamheidsexperiment over het leren van woordparen dat elke psycholoog uit de opleiding kent. ‘Wij psychologen’ weten dus dat het gros van de proefpersonen, zeker onder toeziend oog van een experimentator in witte jas, doorgaat met het geven van elektrische schokken voor een fout antwoord, zelfs als die schokken zogenaamd dodelijk zijn en de proefpersoon (een handlanger van Milgram) niet langer geluid voortbrengt. Please continue with the experiment! Zelfs met die kennis in het achterhoofd blijft de bereidheid te gehoorzamen telkens weer verbijsterend om te zien, hoewel het mij persoonlijk hoopvol stemde dat de enige proefpersoon die in deze film weigerde door te gaan een elektricien met Nederlandse roots was.
Er is in de film ook aandacht voor ander werk van Milgram, zoals zijn experiment over zogenaamd verloren brieven en het small world-experiment. Die brieven waren alle hetzelfde geadresseerd, maar steeds aan verschillende ontvangers gericht, zoals aan een communistische partij of een medische onderzoekassociatie. Dat small world-experiment zou aantonen dat mensen via maximaal zes stappen als kennissen met elkaar verbonden zijn. Maar zijn gehoorzaamheidsexperimenten voeren de boventoon in de film, hetgeen ook geestig tot uitdrukking komt als hij tijdens een college vertelt dat president Kennedy is vermoord. Zijn studenten denken direct weer in een of ander psychologisch experiment van hem verzeild te zijn geraakt.
Op Radio 1 hoorde ik Paul de Lange, hoogleraar Sociale Psychologie aan de Vrije Universiteit, verklaren dat The Experimenter een levensles voor iedereen bevat – de film daagt je immers uit je af te vragen wat jij zou doen in zo’n gehoorzaamheidssituatie. Laten we hopen dat kijkers er iets van opsteken, te vrezen valt echter dat de transfer voor wat betreft de menselijke (on)gehoorzaamheid van deze film gering zal zijn. De geschiedenis leert helaas dat experimenten zoals die van Milgram, en ook die van Zimbardo, maar al te vaak door het leven zelf worden gerepliceerd.
The Experimenter
Regie & scenario: Michael Almereyda
Cast: o.a. Peter Sarsgaard, Winona Ryder, John Palladino
De film draait vanaf 31 maart in de bioscoop
