De Leidse hoogleraar klinische psychologie Willem van der Does bundelde veertien portretten van pioniers uit de geschiedenis van de psychiatrie. De reeks begint bij Franz Anton Mesmer die naam maakte met ‘dierlijk magnetisme’, en eindigt bij de Amerikaan Peter Kramer. Laatstgenoemde muntte het begrip ‘cosmetische psychofarmacologie’; het idee dat gezonde mensen ook heel goed kunnen profiteren van antidepressiva zoals prozac. Tussen Mesmer en Kramer komen we in deze bundel kopstukken tegen zoals Hermann Rorschach, Sigmund Freud, Timothy Leary (propagandist van lsd), Franco Basaglia en David Rosenhan. In een slothoofdstuk trekt de auteur lessen uit de geschiedenis.
De hoofdstukken zijn grotendeels gebaseerd op bijdragen aan een populairwetenschappelijk tijdschrift en helder geschreven. Kunnen we iets leren van geschiedenis? Wie deze bundel leest, leert vooral veel over de rol van placebo’s in de gezondheidszorg. Voor onderzoekers is het placebo-effect een kwelling, voor therapeuten is het daarentegen een uitkomst. Zelf denk ik bij dit begrip graag aan voetbalwedstrijden. Vroeger ging bij voetballen alle aandacht uit naar de scorende spelers. Tegenwoordig krijgen echter spelers die voor een ‘assist’ zorgen bijna net zoveel publiciteit. De placebo levert artsen, psychiaters en psychotherapeuten de ideale assist. In alle tijden.
De hoofdstukken sluiten verder bij een spottende opmerking die een van mijn leermeesters al heel lang geleden maakte. Op de vraag naar de meest effectieve vorm van psychotherapie antwoordde hij: ‘De meest recente!’ Iets dergelijks zien we in dit geschiedenisboek: een totaal nieuwe aanpak van schijnbaar onoplosbare problemen lijkt een revolutionaire doorbraak te vormen, maar wordt later weggezet als een illusie. Door dieper in te gaan op die tegenstelling tussen revolutie en illusie geeft Van der Does ook nog eens les in methodologie en beroepsethiek. Bovendien laat hij zien hoe gemakkelijk we verblind raken door charismatische figuren. Ook dit is een boodschap die hij uitdraagt: wantrouw je leermeesters.
De latere hoofdstukken bevatten kritisch commentaar op de geestelijke gezondheidszorg in brede zin. De mogelijkheden en beperkingen van een categorieënsysteem zoals de dsm komen aan de orde. De kracht van een psychotherapeutische techniek zoals emdr wordt gerelativeerd. Volgens Van der Does is emdr slechts een variant van ‘exposure’ zoals we deze al heel lang uit de gedragstherapie kennen.
Ook de tegenstelling tussen praten en pillen komt aan bod, waarbij de waarde van praten wordt gerelativeerd en de verslavende werking van pillen benadrukt. En besteedt u veel tijd aan het volgen van cursussen en workshops? Natuurlijk is het belangrijk goed te worden opgeleid, maar bedenk óók dat goeroes en hun discipelen u graag zo lang mogelijk in hun klasje laten zitten, want dat levert veel geld op. Sigmund Freud en Francine Shapiro, de ‘moeder’ van emdr, vormen in dit boek een duidelijke illustratie van laatstgenoemde stelling. Wees dus gewaarschuwd.
