Baschwitz werd vervolgens een van de oprichters van de spiksplinternieuwe Politieke en Sociale Faculteit aan de Universiteit van Amsterdam. Hij doceerde daarbinnen onder meer sociale psychologie, maar werd met name aartsvader van het nieuwe vak communicatiewetenschap. Zijn half dozijn boeken gingen echter vooral over vier grote thema’s uit de massapsychologie: massapers, massapolitiek, massapropaganda en massale vervolgingen. Veel ideeën daarin (bijvoorbeeld over cognitieve-dissonantiereductie en opinieleiderschap) waren hun tijd vèr vooruit. Een voorpublicatie uit de (verkorte) Nederlandse publiekseditie:
Ten onrechte vergeten
“Baschwitz was een van de vele pioniers van de psychosociale wetenschap die Joodse wortels had: vaak insider-outsiders die een scherpe blik ontwikkelden op de dubbelzinnigheden van de menselijke geest en van het maatschappelijk verkeer. Zoals veel van hen had hij eerder Duitsland moeten ontvluchten na het aan de macht komen van Hitler. Maar het lot maakte dat hij niet verder kwam dan Nederland: toen nog neutraal, later toch bezet. Hij was niet in de gelegenheid om op tijd de Noordzee of de Atlantische Oceaan over te steken, naar de Anglo-Amerikaanse wereld. Naar het Engelse taalgebied dat na de oorlog het wetenschappelijke en intellectuele, culturele en medialeven in de wereld goeddeels zou gaan bepalen.
Een herdenkingsartikel van Wieten zou later memoreren: ‘In tegenstelling tot collega’s zoals Karl Mannheim, Herbert Marcuse, Theodor Adorno, Paul Lazarsfeld en Kurt Lewin, kwam hij niet terecht in [het Verenigd Koninkrijk of] de VS’. Dit droeg ertoe bij dat zijn unieke bijdrage deels over het hoofd werd gezien.
Bij de herdenking van zijn honderdste geboortejaar schreven zijn opvolgers inzake massapsychologie en inzake persgeschiedenis al in NRC Handelsblad dat Baschwitz’ werk een goede Engelse vertaling verdiende, of tenminste een samenvatting. Bij het veertigste jubileum van de eerste leerstoel Perswetenschap schreef de eerstgenoemde opvolger nog eens in het Parool: ‘Was hij [vanuit het Nazi Duitsland van 1933] naar Amerika gevlucht, dan zou hij nu wereldberoemd zijn.’ Dus: ‘zijn publicaties zouden herdruk en internationale vertaling verdienen’.
Een wijs geleerde
Baschwitz was een liberaal: in het midden van zijn leven soms wat conservatiever, maar in zijn jonge en latere jaren wat progressiever, uiteindelijk zelfs veeleer sociaal-democraat. Zijn sympathie lag bij seculiere partijen die de morele verantwoordelijkheid bij het individu legden, die sociale hervormingen nastreefden, maar zonder vrije markten al te zeer aan te tasten.
Baschwitz was zijn hele leven ook een standvastige verdediger van de grondwet, van het handhaven van recht en gezag, tégen iedere vorm van intimidatie, geweld en autoritarisme. Rond de beide wereldoorlogen, toen deze waarden werden aangevochten door links-radicalen en communisten, door rechts-radicalen en fascisten.
Dit wordt geïllustreerd door drie van zijn kernstandpunten. Ten eerste: Massawanen kunnen het best worden voorkomen en bestreden door in alle tijden de vrijheid van meningsuiting en de pers te handhaven, dus van tegenspraak. Ten tweede: Het belangrijkste deel van een krant is niet zichtbaar. Het wordt gevormd door de lezers ervan, niet door het gebouw of de papieren exemplaren. Daarin liggen ook de wortels van het pluralisme. Ten derde: De praktische politiek moet de grote massa van fatsoenlijke burgers herontdekken en een beroep op hen doen bij het tegenhouden van de barbarij. Hij schreef dit in de jaren twintig en dertig, toen Europa en de wereld opnieuw naar een waanzinnige oorlog toegleden.
Wat voor man was hij? Zijn persoonlijke ervaringen met propaganda hadden hem vermoedelijk veranderd. Vera Ebels interviewde voor haar latere doctoraalscriptie over hem Anton Bueno de Mesquita, die hem in de jaren dertig in Amsterdam leerde kennen, via het cultureel centrum voor Joodse vluchtelingen daar. Die omschreef hem bijvoorbeeld als iemand met ‘een natuurlijke noblesse, eenvoud, bescheidenheid en grote persoonlijke kracht’. En ‘met heel uitgesproken meningen; een veel duidelijker stellingname dan bijvoorbeeld Thomas Mann’ (de toen recente winnaar van de Nobelprijs voor literatuur).
Twee dagen na Baschwitz’ overlijden omschreef zijn naaste medewerker Dick Couvée hem later in de Volkskrant als ‘een menselijk geleerde. Zijn geleerdheid was een door zijn milde persoonlijkheid bepaalde wijsheid. In tegenstelling tot allen die zich vóór hem met de massapsychologie hebben beziggehouden, was de massa voor hem geen ontmenselijkte horde, maar een uit individuen opgebouwde groep’. Hij ging daarmee in tégen de elites van zijn dagen, die voor alles wat er in de maatschappij mis ging simpelweg de schuld gaven aan ontsporingen van “de domme massa”, de ongeletterden, de gewone mensen …’
Het raadsel van de massa
Wat betreft zijn werk ben ik vooral uitgegaan van de zes boeken die hij voor een breder publiek schreef. Die gaan over vier grote thema’s in verband met ‘Het Raadsel van de Massa’. Aan te duiden als de 4P’s: massapers, massapolitiek, massapropaganda en massale persecuties of vervolgingen. Die kwamen in iets andere volgorde in zijn leven en werk aan de orde. In elk afzonderlijk geval onderzocht hij de verbanden tussen collectieve voorstellingen en maatschappelijke dynamiek – allemaal even fascinerend. Eerst naties en hun vijandbeelden. Vervolgens kranten en hun publiek. Toen politieke bewegingen en rebellie. Tenslotte heksenjachten en duivelsgeloof.
Er is vervolgens iets curieus dat opvalt. Alle vier de grote thema’s van zijn werk blijken rechtstreeks geïnspireerd te zijn door zijn eigen ervaringen. Soms zaten daar een aantal jaren tussen, en duurde het even voordat de kern tot hem was doorgedrongen. Soms waren er later nog nieuwe edities, revisies en spin-offs van die boeken. Maar de vier grote thema’s van zijn werk kunnen in die volgorde direct worden gerelateerd aan vier grote periodes in zijn leven. Dat komt wel vaker enigszins voor, maar zelden zo helder.
De substantie van dit boek bestaat dus uit vier maal twee hoofdstukken die steeds bij elkaar horen. Zijn ervaringen in de Eerste Wereldoorlog leidden tot zijn eerste publieksboek over ‘Massawanen’: over propaganda en vijandbeelden. Zijn ervaringen als journalist onder de instabiele Weimar republiek leidden tot zijn boek De krant: over persvrijheid en de beperkingen daarvan. Zijn ervaringen als Europese balling in de jaren dertig leidden tot zijn boek De menigte: over massabewegingen en opstanden van links en van rechts. Zijn ervaringen als Joodse vluchteling en onderduiker in Nederland leidden tenslotte tot zijn boek Heksen: over willekeur en vervolging.”
Over de auteur
Dr. Jaap van Ginneken begon ooit als student en assistent aan wat toen ‘Het Baschwitz Instituut’ heette. Hij was later lang in deeltijd verbonden aan de afdeling Communicatiewetenschap van de UvA. Deze voorpublicatie bestaat goeddeels uit twee aangepaste fragmenten, uit begin en slot van de inleiding tot de studie over leven en werk van Baschwitz. De Engelstalige academische versie – Kurt Baschwitz. A Pioneer of Comminication Studies and Social Psychology – verschijnt deze maand bij Amsterdam University Press. E-mail: jaapvanginneken@free.fr.
door Jaap van Ginneken (2018)
Diemen: AMB Uitgevers, 267 p.
