De Zero Suicide Mindset. Daarvoor pleit psychiater, tevens directeur en oprichter van stichting 113Online (een platform dat online en telefonische hulp biedt op het gebied van zelfmoordpreventie) Jan Mokkenstorm deze dag. De afgelopen decennia lag de focus te veel op het proberen te voorspellen wie uit de relatief grote groep mensen die met de gedachte van suïcide speelt, ook daadwerkelijk een einde aan zijn leven zal maken. In 2011 konden bijna een half miljoen mensen tot die groep worden gerekend. Van hen pleegden er 1854 daadwerkelijk zelfmoord. Mokkenstorm noemt het voorspellen op basis van patiëntkenmerken ‘virtueel onmogelijk’. Met klinkende voorbeelden schetst hij de huidige stand van zaken. Jaarlijks overlijdt er een Carré-zaal vol mensen aan suïcide, haalt de psychiater schrijfster Myrthe van der Meer (PAAZ, UP, red.) aan. Het aantal sterftegevallen daarentegen van patiënten met borstkanker en hart- en vaatziekten is de afgelopen drie decennia flink gedaald, zo toont hij met grafieken. Ook het aantal verkeersdoden daalde tussen 1950 en 2010 sterk.
Uit dit laatste voorbeeld zouden we lering kunnen trekking, denkt Mokkenstorm. Waar eerder een houding gold van ‘niets aan te doen’, is er door vrij simpele maatregelen als verkeersgordels, rotondes en de bob enorme vooruitgang geboekt in de verkeersveiligheid. Volgens de psychiater is het geheim van de smid een ‘low impact/ high volume-aanpak’, waarbij een pakket aan maatregelen aan iedereen wordt opgelegd. Een breedtebenadering, waarbij niet gestopt moet worden bij zichtbare verbetering, maar doorzetten het credo is.
Ambivalente hulpvraag
‘Wie van jullie is wel eens vreemdgegaan?’ Onrustig geschuifel en verbaasde gezichten zijn de reacties op Mokkenstorms ongewone vraag. Met de vergelijking tot het opbiechten van vreemdgaan wil hij de ambivalentie van de hulpvragers onder de groep die suïcide overweegt, duidelijk maken.
‘Er heerst angst om de hulpvraag te uiten, angst om opgenomen te worden. Vreemdgaan opbiechten aan je vrouw is geen oplossing, want gevolg kan zijn dat ze je veel meer in de gaten gaat houden.’ De ambivalente hulpvraag van mensen met suïcide-ideatie is samen met een defensieve houding van hulpverleners er de oorzaak van dat het aantal suïcides in Nederland niet daalt, aldus Mokkenstorm.
Van de pogers in Nederland zocht 40 procent in het afgelopen jaar geen hulp, en een derde zocht helemaal nooit hulp. Een praktijkonderzoek onder huisartsen laat zien dat van een groep die suïcide pleegt en een poging deed, de helft minder dan een maand voor de poging nog een bezoek aan de huisarts bracht. Slechts in zeven procent van die gevallen kwam in dat gesprek het onderwerp suïcide aan bod. Deze enorme drempel om de hulpvraag te uiten noemt Mokkenstorm als een van zijn belangrijkste redenen om het platform 113Online op te zetten.
Aan de hand van cijfers zet Mokkenstorm zijn verhaal kracht bij. Een stijging van het aantal suïcides in zes jaar tijd. Van de mensen die suïcide plegen ontvangt 45 procent zorg vanuit de ggz. Onaanvaardbare cijfers, vindt de psychiater. ‘Er zijn hierin twee visies: enerzijds goed dat een grote groep patiënten de ggz heeft bereikt, anderzijds slecht dat de zorg het tij niet heeft kunnen keren voor deze groep.’
De defensieve hulpverlener noemt Mokkenstorm zoals eerder gezegd de tweede oorzaak van het uitblijven van een daling in suïcides. Onder de hulpverlener onderscheidt de psychiater vier soorten ‘defensieve mindsets’. Zo is er de groep die handelt uit zelfbeschermend pessimisme en denkt ‘voorkómen kunnen we het toch niet’ en ‘als ze willen, doen ze het toch’. Een tweede groep vindt dat mensen uit vrije wil mogen kiezen voor zelfmoord, een derde attitude is die van gelaten acceptatie: ‘het hoort er gewoon bij in dit werk’, is daar veelgehoord. Tot slot heerst er de angst voor straffen van de Inspectie of andere sancties en daarmee gepaard de angst voor gezichtsverlies. Volgens Mokkenstorm wordt met deze houding in de gezondheidszorg schijnveiligheid gecreëerd. In de praktijk wordt er in de ggz te vaak niet naar zelfmoordgedachten gevraagd. Of heerst er een klimaat van ‘over de schutting’: de psychiater is hier de specialist en ‘zij kunnen dat aan’. Mokkenstorm, die tijdens zijn betoog openhartig spreekt over zijn eigen suïcidale gedachten als student, hekelt het huidige klimaat van vrijblijvendheid. Een attitude waarbij wordt gestreefd naar niet méér suïcides ‘als anders’ of ‘als anderen’, is voor hem onvoldoende. Volgens de bevlogen psychiater moet de lat hoger.
Hij haalt een Amerikaans onderzoek aan (The Henry Ford ‘Perfect Depression Care’ Initiative), waarin ‘zero the perfect number’ wordt genoemd: een streven naar en aanpak gericht op het ultieme doel: nul suïcides. Bij de Zero Suicide Mindset horen onder meer de mantra’s ‘zelfmoord is te voorkómen’, ‘alle kleine beetjes helpen’ en wordt het systeemdenken benadrukt met het idee ‘preventie is van ons allemaal’.
Een aanpak om dat doel van complete uitsluiting van suïcide te bereiken komt gelukkig ook aan bod deze dag, al vormt het niet de hoofdmoot van Mokkenstorms indringende betoog. De goede zorg die er nu al is, moet worden geperfectioneerd. Ter illustratie haalt hij maatregelen in de bouw aan: bouwvakkers gaan voor nul calamiteiten door onder meer volledige oogbescherming, honderd procent gebruik van veiligheidsschoenen en stretchen standaard als warming up te hanteren. Met dat voorbeeld wil hij aantonen dat een combinatie van veiligheidsregels zou werken. De verdedigingslinies in de zorg, zoals Mokkenstorm ze noemt, moeten bestaan uit onder meer proactief contact maken en houden, samenwerken met de patiënt en zijn omgeving, leren van calamiteiten en het naleven van richtlijnen. Ook moeten patiënten continuïteit van zorg ervaren. ‘Er moet een gevoel van hoop komen’, meent de psychiater, ‘niet het idee als teveel te worden ervaren.’
Mokkenstorm sluit zijn verhaal beeldend af. Jonge kinderen die leren schaatsen, topschaatsers die ook soms vallen, met de begeleidende woorden: ‘Je kunt geen topprestaties leveren zonder ook op je muil te gaan’. Een foto van de Berlijnse muur met de tekst dat veel kleine mensen met veel kleine daden de wereld kunnen verbeteren. Aan Mokkenstorms verhaal proef je dat het recht uit zijn hart komt. En daarom hakt het erin wanneer hij de zaal ter afsluiting persoonlijk aanspreekt: een streven naar nul suïcides in de ggz, meer realistisch gesteld minder dan achthonderd zelfdodingen in het jaar 2030. ‘Doet u mee?’
