De asymmetrische attributiefout

Het ‘faal-cv’, dat zelfs het nos nieuws haalde, maakt saillaint dat veel van wat we doen helemaal niet lukt. Zo wordt dit waarschijnlijk geen memorabele column. Een echt opmerkelijke gedachte is zeldzaam, en moeilijk te voorspellen. Er rest ons weinig anders dan ons best te doen, vol toewijding, in de overtuiging dat érgens íemand een keer iets noemenswaardigs op papier zal zetten.
Mensen zijn uitstekende patroonherkenners, maar we zijn bijzonder slecht in het herkennen van toeval. Dit leidt tot een asymmetrie: we zien vaak patronen in toeval, maar we zien bijna nooit toeval in patronen. Als iemand iets memorabels heeft gedaan, zijn we sterker geneigd succes toe te schrijven aan de eigenschappen van die persoon. We negeren de rol van toeval. Dit basale proces heet in de psychologie de fundamentele attributiefout.
De asymmetrie in het herkennen van patronen, en het negeren van toeval, leidt ook tot een asymmetrie in het belonen van succesvolle mensen. Natuurlijk bereik je niks als je niet hard werkt, maar met hard werken heb je niet automatisch succes. Als je succes wil hebben is een zekere mate van geluk onontbeerlijk. Je moet vaak net op het goede moment op de goede plek zijn.
Voordat succesvolle dingen per toeval gebeuren, moeten er sowieso dingen gebeuren. Je hebt een systeem nodig waar mensen voldoende activiteit genereren. Neem de wetenschap. Het is erg moeilijk te voorspellen waar de volgende doorbraak vandaan komt. Maar als iedereen maar hard genoeg door ploetert, dan gebeurt er érgens íets.
Als er dan een succes behaald wordt, legt de fundamentele attributiefout de oorzaak van dat succes snel bij het individu. Een persoon is een toptalent. Maar het lijkt onredelijk aan te nemen dat als deze persoon er niet geweest was, het succes voor altijd was uitgebleven. Integendeel! Als het niet deze persoon was geweest, dan was het wel iemand anders. Misschien denk je: maar waar zouden we zijn zonder iemand als Einstein? Tot je leert dat E=mc2 voor het eerst bedacht is in 1903, door de Italiaanse geoloog Olinto De Pretto.
In onze huidige individualistische samenleving belonen we mensen met succes. Misschien wel iets te veel. Aan het einde van zijn leven zei Einstein: ‘The exaggerated esteem in which my lifework is held makes me very ill at ease.’ Succes is niet te voorspellen, en nadat er iets opmerkelijks gebeurd is, vind ik dat iedereen die ergens hard aan gewerkt heeft waardering verdient.
Misschien is dit geen memorabel idee. Ik heb in ieder geval vol toewijding mijn best gedaan wat activiteit te genereren, zodat er misschien toevallig een goed idee boven komt drijven. En als ik niks memorabels schrijf, doet iemand anders dat wel.