Dit is een voorpublicatie uit Elkaar eerlijk behandelen. Wantrouwen, polarisatie en complotdenken voor zijn van Kees van den Bos, hoogleraar Sociale Psychologie van de Organisatie en hoogleraar Empirische Rechtswetenschap aan de Universiteit Utrecht. Het boek verschijnt op 25 september bij Uitgeverij Boom juridisch. (Oorspronkelijke titel: The fair process effect: Overcoming distrust, polarization, and conspiracy thinking, Cambridge University Press, 2023.)
Mensen zijn sociale wezens. We gaan graag met anderen om en velen van ons werken gewoonlijk op coöperatieve wijze met elkaar samen. Niet alle personen zijn goed of sociaal, maar veel mensen zijn dat wel en gedragen zich op overwegend prosociale wijze. Dit is een van de redenen waarom het groeiende wantrouwen, de polarisatie en het wantrouwen in onze samenlevingen zorgwekkend zijn.
Wantrouwen omvat tegenwoordig niet alleen de (soms terechte) sceptische houding tegenover politici en overheid. Het strekt zich soms ook uit tot sterke onvrede over belangrijke maatschappelijke instituties die tot doel hebben onze samenlevingen bijeen te houden en beter te maken, zoals het recht en de wetenschap, en de met deze instituties verbonden autoriteiten, zoals rechters en wetenschappers. Bovendien hebben veel landen en gemeenschappen in onze wereld te maken met een toenemende polarisatie tussen verschillende groepen. Hierdoor wordt het voor mensen moeilijker om op een vruchtbare manier samen te werken en wederzijds begrip voor elkaar en elkaars manier van leven op te brengen. Bovendien worden verschillende mensen steeds wantrouwiger over wat er in hun wereld gebeurt. Sommigen gaan zo ver dat zij naar bewijzen zoeken dat elites en machthebbers geheime afspraken hebben gemaakt om heimelijke en kwaadaardige doelen te bereiken. Soms geloven zij hierbij heel sterk in samenzweringen door elites en anderen, hoewel er geen sterk bewijs is voor hun vermoedens en soms zelfs helemaal geen bewijs.
Te veel en ongerechtvaardigd wantrouwen, polarisatie en achterdocht of complotdenken kunnen een bedreiging vormen voor het op vreedzame wijze samenleven en samenwerken met elkaar. Dit kan een gevaar vormen voor de manier waarop wij in moderne democratische samenlevingen willen leven. Bovendien kunnen deze vormen van maatschappelijke onvrede de institutionele basis aantasten van onze democratische samenlevingen, waaronder de rechtsstaat. Dit kan tot reële dreigingen leiden voor personen die met deze sociale instituties verbonden zijn. Ook anderen kunnen hierdoor in gevaarlijke situaties terechtkomen waarin mensen bijvoorbeeld ongeremd en agressief gedrag vertonen naar andersdenkenden. Met andere woorden, maatschappelijke vraagstukken omtrent wantrouwen, polarisatie en complotdenken behoren tot de meest belangrijke en meest uitdagende onderwerpen waarmee we momenteel worden geconfronteerd.
Eerlijk-proces-effect
In dit boek beoog ik op een onbevangen en wetenschappelijke wijze na te gaan waarom er zoveel gevallen van wantrouwen, polarisatie en complotdenken in onze wereld zijn. In het bijzonder richt ik me op een mechanisme dat kan helpen om deze vormen van maatschappelijke onvrede voor te zijn. Dit mechanisme is het eerlijk-proces-effect. Dit betreft de positieve reacties mensen vertonen wanneer zij op een oprechte wijze eerlijk en rechtvaardig worden behandeld door maatschappelijke autoriteiten en andere medemensen. Wanneer we eerlijk en rechtvaardig behandeld worden en gerespecteerd worden als volwaardig onderdeel van onze groep, gemeenschap of samenleving, zullen we andere personen eerder vertrouwen en ons coöperatief opstellen. Dit effect van waargenomen procedurele rechtvaardigheid is theoretisch interessant, zo probeer ik in mijn boek aan te tonen. Het blijkt bovendien empirisch robuust te zijn in verschillende domeinen van het menselijk leven, waaronder arbeidsorganisaties, juridische contexten en in diverse andere belangrijke domeinen van onze samenleving.
We weten nu zoveel van het eerlijk-proces-effect dat we snappen waarom het effect relevant en empirisch robuust is in zoveel verschillende maatschappelijke settings waarin mensen ontevreden zijn over belangrijke kwesties. Daarom betoog ik in dit boek dat het eerlijk-proces-effect kan worden gebruikt als een belangrijk mechanisme om onterecht wantrouwen, polarisatie en samenzweringsdenken tegen te gaan. In het boek breng ik hiertoe verschillende ideeën en inzichten over het eerlijk-proces-effect bij elkaar. Op deze manier ontstaat hopelijk een moderne en samenhangende uiteenzetting van het eerlijk-proces-effect die we kunnen gebruiken voor het begrijpen en voorkomen van maatschappelijk onbehagen.
Graag benadruk ik dat het essentieel is om kritisch te blijven op maatschappelijke autoriteiten, zoals de overheid, rechters en wetenschappers. Het zou verkeerd zijn om elke vorm van wantrouwen in maatschappelijke autoriteiten, alle spanningen tussen groepen, of elke vorm van wantrouwen in sociale instituties als onjuist, overdreven en misplaatst te beschouwen. Ik hanteer dus een constructieve, maar ook kritische benadering ten aanzien van overheidsinstanties, het functioneren van het rechtssysteem en de wetenschap. Zo probeer ik kritisch te zijn en blijven over wetenschappelijke onderzoeksresultaten en de wijze waarop deze bevindingen door wetenschappers worden gecommuniceerd. Ook ben ik kritisch over het functioneren van de overheid en de rechtsstaat.
Kortom, het doel is kritisch te analyseren wat er mis is in onze samenleving om op die manier het beter proberen te doen.
