Harald Merkelbach publiceerde columns en andere beschouwingen in diverse tijdschriften, variërend van NRC Handelsblad tot De Psycholoog. In deze bundel herdrukte hij 44 stukken, verdeeld over zes afdelingen. De auteur sluit zijn verzameling af met een nawoord waarin hij bepleit om kritisch denken een vaste plek in het onderwijs te geven. In zijn laatste alinea haalt hij een Griekse filosoof aan – maar hij noemt niet welke – die ooit opmerkte ‘dat het een teken van een ontwikkelde geest is om over verhalen na te kunnen denken zonder ze voor waar te accepteren’. Goede columns bestaan uit persoonlijke verhalen: met de titel van deze bundel nodigt Merkelbach ons kennelijk uit om na te denken over wat hij schrijft, maar om hem nooit op zijn woord te geloven.
De onderverdeling in afdelingen heeft weinig betekenis: soms gaan enkele stukken min of meer toevallig over hetzelfde onderwerp. Merkelbach schreef enkele keren over oorlogsmisdadigers, en dan ligt het thema ‘Oorlog’ voor de hand. Hij publiceerde kritisch over rechtszaken, dus is het niet gek om een rubriek ‘In de rechtszaal’ tegen te komen. Artsen, en dan vooral psychiaters, laten zich door verhalen van patiënten gemakkelijk misleiden: de medische beroepsgroep is in dit boek over verschillende rubrieken uitgesmeerd. Ook psychologen krijgen er in diverse columns van langs. Wat is het bezwaar van een goed verhaal? Merkelbach wijst op het gevaar van stilering. Een mooie vorm draagt bij aan overtuigingskracht, ook als het verhaal inhoudelijk compleet onzinnig is. Klinische gevalsbeschrijvingen, bijvoorbeeld, hebben allerlei beperkingen. Gebeurtenissen worden gemakkelijk beschreven vanuit het gezichtspunt van de patiënt; andere perspectieven komen daardoor slecht in beeld. Ook vergeten auteurs van gevalsbeschrijvingen vaak om goed te observeren. Ze worden betoverd door hun eigen interpretaties.
Verspreid over deze bundel staan fraaie waarschuwingssignalen voor iedere psycholoog, arts of jurist die scherp wil blijven. In allerlei vormen benadrukt Merkelbach dat patiënten, cliënten en proefpersonen hun eigen belangen laten meespelen als ze onderzocht worden. Verdachten bij wie een hersenscan wordt afgenomen, kunnen er bijvoorbeeld groot belang bij hebben dat abnormale patronen worden geregistreerd, want misschien is dan de conclusie dat zij ontoerekeningsvatbaar zijn. Het is verleidelijk voor die verdachten om extra veel medicijnen te slikken vlak voordat er metingen worden verricht. Belangen kunnen echter ook bij anderen spelen. Het is bijvoorbeeld voor docenten heel prettig om te constateren dat dyslexie bij leerlingen sterk toeneemt, want dan zijn teruglopende schoolprestaties niet te wijten aan belabberd onderwijs, maar aan biologische factoren of andere tekortkomingen van individuen.
Alle stukken en stukjes uit dit boek zijn te lezen als een voortdurende oefening in perspectiefwisseling. Denkt u dat het goed is om met uw cliënten te praten? Mooi, maar hebt u wel in de gaten dat die gesprekken averechtse gevolgen kunnen hebben? Ander voorbeeld: denkt u dat ooggetuigen onbetrouwbaar zijn? Het gaat vooral mis als ze hun verhaal vaker dan één keer moeten vertellen. Stilering is in dit mooi geschreven boek de grote boosdoener.
Beeld: d_odin/shutterstock.com
