Verrassend: het blijkt niet vergezocht om de vergelijking te trekken tussen dromen en mentale gezondheid. Kijk maar naar het psychiatrische onderzoek – waarbij een psycholoog middels vragen en observaties de mentale toestand van een patiënt onderzoekt –, en het wordt al snel duidelijk. Een greep uit de kenmerken waarop ik let als een nieuwe patiënt in mijn kamer zit:
- Bewustzijn: is het helder of vernauwd?
- Aandacht: is er een goede focus of raakt de patiënt snel afgeleid?
- Waarneming: wordt dit gedreven vanuit de omgeving of is er sprake van hallucinaties?
- Cognitie: redeneert de patiënt rechtlijnig of associatief?
- Emoties: zijn ze stabiel of labiel te noemen?
- Geheugen: is het goed of zijn er geheugenproblemen?
Scoort een patiënt ongunstig op al deze punten, dan zal ik ernstige twijfels hebben over de mentale gezondheid van die persoon. Maar is het niet opvallend dat alle negatieve uitkomsten – vernauwd bewustzijn, slechte aandachtsen geheugenfunctie, hyperassociativiteit, labiele emoties – net zo goed kenmerken van dromen zijn?
Remslaap
De reden dat onze dromen zo visueel levendig, instinctief, emotioneel en hyperactief zijn, is omdat de hiervoor verantwoordelijke hersengebieden tijdens de remslaap (ook wel droomslaap) actief zijn. Dat we tijdens het dromen niet goed kunnen inschatten in welke toestand we ons bevinden, de tijd niet kunnen bijhouden en niet kritisch kunnen nadenken, komt doordat de hersengebieden met die functies op nonactief staan. Tijdens remslaap zien we een vermindering van noradrenaline en serotonine (het aminerge systeem) in het brein. Die chemische stoffen zijn nodig voor onze aandacht, concentratie en geheugen. Het cholinerge systeem wat tijdens remslaap de overhand heeft, zou juist kunnen bijdragen aan hallucinaties, hyperassociaties en hyperemotionaliteit.
Dromen is psychose
Ik maak daarom de analogie tussen dromen en psychose en ga zelfs zo ver door te zeggen dat dromen psychose is. Tijdens onze dromen genereren wij waarnemingen intern, en we ervaren die vervolgens zo krachtig dat we meteen hopeloos in waanideeën verzanden. Droomhallucinaties zijn zo overtuigend en gedetailleerd dat we ons niet realiseren dat we ons in een andere bewustzijnstoestand bevinden. Integendeel, we zijn er juist zeker van dat we wakker zijn en we geloven in alle bizarre gebeurtenissen die onze zintuigen en emoties ons vertellen.
Als deze ervaringen ons zouden overkomen als we echt wakker zijn, zouden we onszelf vast afvragen of we verkeerde medicatie geslikt hebben en of we wel genoeg geslapen hebben. We zouden concluderen dat we een dokter nodig hebben, en bovendien bang zijn om gek te worden. Dromen lijkt dus sterk op mentale ziekte. Niet alleen de veranderingen in ons brein kunnen leiden tot psychose, maar ook de – heel normale – veranderingen in onze slaap kunnen heftige gevolgen hebben voor onze mentale gezondheid.
Worden we dan ’s nachts met zijn allen gek zodat we ’s ochtends weer normaal kunnen functioneren? Of gaan we zo raar doen omdat onze hersenen ’s nachts er tijdelijk de brui aan geven, zodat ze zich weer kunnen herpakken voor de volgende morgen – als een menselijke ctrl-alt-delete? De wetenschap heeft er nog geen eenduidig antwoord op.
Bij psychose is sprake van een veranderde beleving van de werkelijkheid, die waarnemen, denken en emoties beïnvloedt. De belangrijkste symptomen zijn wanen en hallucinaties. Psychose komt voor bij verschillende stoornissen, zoals schizofrenie, angst en depressie, maar ook als gevolg van drugs. Dat laatste heet een delier, en dromen lijken hier het meeste op. Bij dromen staan namelijk vooral de visuele hallucinaties op de voorgrond en dat is ook zo bij psychose als gevolg van een middel. Dan is er het gebrek aan oriëntatie. Tijdens het dromen kunnen plaatsen, mensen en tijden plotseling veranderen. Bij een delier is dit vergelijkbaar; iemand weet vaak alleen maar wie hij is, maar niet waar hij is of welke dag het is. Doordat er gaten vallen in het geheugen, zal hij verhalen bedenken om ze op te vullen. Geen echte leugens, maar meer valse overtuigingen. Tijdens het dromen zijn we zo goed om uitgebreide verhaallijnen te bedenken, vol met leugens over onszelf, dat we zelden tot de conclusie komen dat we aan het ijlen zijn.
Dromen lijken het meeste op een delier
Lucide dromen
Dat klinkt niet best, toch? Gelukkig kunnen we onszelf snel genezen van een delier in onze droom, namelijk door wakker te worden. Zowel bij dromen als bij psychose interpreteren we de interne prikkels als externe signalen vanuit de omgeving. We zijn slechter in het beoordelen van de realiteit doordat we niet meer abstract en reflectief kunnen denken. Dat zit ‘m vooral in de frontaalkwabben die hun taak niet goed uitvoeren. Interessant is dat je bij lucide dromen – dromen waarbij je ervan bewust bent dat je droomt – een her-activatie ziet van de frontaalkwabben tijdens de remslaap. Dezelfde hersengebieden spelen een kritische rol bij het gebrek aan inzicht dat je bij psychotische stoornissen kunt waarnemen, en antipsychotica werken hier specifiek op in.
Recentelijk speculeren wetenschappers of lucide dromen kunnen helpen bij het vergroten van inzicht bij psychotische patiënten. Immers, als je jezelf traint om bewust te worden van dromen terwijl je droomt, ‘oefen’ je het verkrijgen van meer inzicht. Zorgt dat dan ook voor meer inzicht in het feit dat je ziek bent? Lucide dromen is al vaker als therapeutische interventie toegepast bij nachtmerrie-gerelateerde stoornissen zoals posttraumatische stressstoornis. Dat bleek aardig succesvol. Maar andere onderzoekers maakten de kanttekening dat het complexer is, en dat lucide dromen en psychose niet elkaars spiegelbeeld zijn. Zij vonden namelijk geen verschil in de ernst van psychiatrische klachten bij psychotische patiënten – of ze nu wel of niet lucide konden dromen. Als lucide dromen je werkelijk meer inzicht verschaft in jezelf, dan zou je toch een daling in klachtenernst verwachten.
Onze mentale toestand blijkt een voortdurende compromis te zijn tussen het wakende verstand en de dromende gekte, een ingewikkeld combinatieslot waarvan de wetenschap de sleutel nog niet gevonden heeft. Zo dromen we nog even verder.
Beeld: Tero Vesalainen / Shutterstock.com
