Met de komst van de DSM-5 wordt het domein van de somatoforme stoornissen vervangen door somatisch-symptoomstoornissen en aanverwante stoornissen (APA, 2013; Van der Feltz-Cornelis & Van Houdenhove, 2014)117. De belangrijkste diagnose in dit domein is de somatisch-symptoomstoornis. Deze vervangt de DSM somatisatiestoornis, pijnstoornis en ongedifferentieerde somatoforme stoornis. Kenmerk van de somatisch-symptoomstoornis is het langdurig aanwezig zijn van één of meer lichamelijke klachten die lijdensdruk veroorzaken en/of het dagelijks functioneren significant beïnvloeden. Daarnaast dient er sprake te zijn van overmatige gedachten, gevoelens, en gedragingen met betrekking tot de lichamelijke klachten.
Dit laatste punt markeert een belangrijk verschil met de DSM-5. Het is voor de diagnose niet relevant of de klachten al dan niet verklaard kunnen worden door een somatische aandoening; van belang is de maladaptieve reactie op de lichamelijke klachten.
Clinici en onderzoekers kunnen bij de diagnostiek van somatisch-symptoomstoornissen gebruikmaken van vragenlijsten die systematisch dit soort maladaptieve reacties in kaart brengen. Dit artikel heeft als doel een beknopt overzicht te bieden van zulke meetinstrumenten. Wij richten ons hierbij niet op instrumenten die simpelweg screenen of er sprake is van deze reacties, maar op instrumenten die deze reacties uitgebreider in kaart brengen en informatie opleveren die psychologen in de behandeling zouden kunnen gebruiken.
Een overzicht van de meetinstrumenten en hun eigenschappen staat in tabel 1. De instrumenten worden hierin besproken aan de hand van psychologische factoren, waarvan uit reviews consistent blijkt dat ze samenhangen met het ontstaan of voortduren van lichamelijke klachten (Deary, Chalder, & Sharpe, 2007; Rief & Broadbent, 2007)3. Om brede toepasbaarheid te garanderen, hebben wij gezocht naar gratis te gebruiken zelf-invulvragenlijsten, die beschikbaar zijn in het Nederlands. Alle in dit artikel beschreven vragenlijsten zijn te vinden op www.solkweb.nl/ meetinstrumenten. Tabel 2 bevat een aantal voorbeelditems. Voor een overzicht van instrumenten die de aard, het aantal, de ernst en het beloop van lichamelijke klachten meten, verwijzen wij naar Van Hemert18, De Waal & Van Rood (2004) en Zijlema et al. (2013)21.
Bespreking
Tabel 1 biedt een overzicht van maladaptieve reacties op lichamelijke klachten. Dit kunnen disfunctionele gedachten, gevoelens en/of gedragingen zijn, zoals overmatige klachtgerichtheid, angst voor een ernstige ziekte, angst voor beweging, doemdenken en hulpeloosheid. Uiteraard zijn er voor sommige concepten ook andere vragenlijsten beschikbaar, maar het aantal gevalideerde, gratis beschikbare, Nederlandstalige instrumenten is beperkt. Ook de hier besproken Self-E¦cacy Scale (SES) en de Nederlandse vertaling van de Illness Management Questionnaire (IMQ) zijn (nog) niet gevalideerd. De Pijn Coping Inventarisatielijst (ª«’) en de Pain Catastrophizing Scale (PCS) zijn specifiek gericht op patiënten met pijnklachten en de richt zich op vermoeidheid. Hoewel de vragenlijsten eenvoudig aangepast kunnen worden voor algemener gebruik, zouden zulke aangepaste versies eigenlijk eerst gevalideerd en genormeerd moeten worden.
Conclusie
De inzet van de besproken meetinstrumenten kan clinici en onderzoekers helpen bij het systematisch in kaart brengen van maladaptieve reacties op lichamelijke klachten. De besproken concepten geven een beeld van een aantal belangrijke disfunctionele gedachten, gevoelens, en/of gedragingen die gepaard kunnen gaan met lichamelijke klachten. Als kanttekening dient te worden genoemd dat dit geen compleet overzicht is, dat is voortgekomen uit een systematisch literatuuronderzoek. Hoewel de negatieve invloed van de besproken concepten op lichamelijke klachten in verschillende onderzoeken is aangetoond, werden hierbij niet altijd de hier genoemde meetinstrumenten gebruikt. Het verder valideren van de vragenlijsten alsmede het verzamelen van relevante normgegevens zijn aandachtspunten voor toekomstig onderzoek.
Dit artikel is tot stand gekomen door een samenwerking tussen de auteurs in het kader van het project ‘Grip op Klachten’ (www.gripopklachten. nl). Binnen dit project wordt een innovatief eHealth systeem ontwikkeld voor diagnostiek en behandeling van Somatisch Onvoldoende verklaarde Lichamelijke Klachten (SOLK).