Sommige mensen menen dat we weinig controle hebben over wat we doen, en al helemaal niet weten waarom we iets doen. Ook sommige van mijn collega’s menen dat wij bewustzijnloze schepselen zijn. De sociaal-psycholoog Ap Dijksterhuis heeft al jaren geleden naam gemaakt met de Theorie van het Onbewust Denken, het idee dat wij beter onbewust beslissingen kunnen nemen dan wanneer we er bewust over nadenken.
Hoe dat precies in zijn werk gaat, dat onbewust denken, is nooit zo duidelijk geworden, want het is immers onbewust. Het lijkt erop dat een gedachte of misschien zelfs meerdere gedachten een beetje rondzingen in ons onderbewuste brein, zich dan ergens rustig nestelen in een bepaald hersengebiedje, misschien in de amygdala, wachtend tot ze tevoorschijn mag komen. Wanneer dat mag, weten we natuurlijk niet, maar de gedachte zelf weet dat gelukkig wel, namelijk op het moment dat wij het zeggen. Ons bewuste ik moet er dus even bijkomen om onze onbewuste gedachte tot een juiste beslissing, afweging of oplossing te laten komen. Maar goed, daar zeuren we verder niet over.
Collega-neurocognitiewetenschapper Lamme komt met een variant op het bewustzijnloze-schepsel-idee door erop te wijzen dat de invloed van bewuste processen op ons gedrag überhaupt nooit empirisch is aangetoond, en dat wij worden meegesleept door primitieve impulsen, instincten, driften en reflexen. En hij kan het weten, want hij doet hersenonderzoek. Hij ziet op die prachtige hersenscans van alles oplichten, maar nooit het bewustzijn!
Al die overheidscampagnes waarbij mensen worden aangesproken om minder impulsief of agressief te zijn, zijn dus sowieso geldverspilling, want we doen maar wat, meegesleept door primitieve gevoelens. De jongens en meisjes van de overheidscampagne ‘Rijd met je hart’, of van sire-campagnes zoals ‘Onbewust sociaal’ en ‘Kort lontje’ hadden dit nog niet helemaal begrepen en dachten mensen toch te kunnen bewegen even na te denken voordat ze door een rood stoplicht rijden, hard bellen in de stiltecoupé, stoer spugen op straat, of de ambulancebroeder in elkaar slaan als die hun vriend niet beter maakt. Helaas, verspild geld en vergeefse moeite.
Stiekem vraag ik me altijd een beetje af wat het over mensen zegt als ze dergelijke uitspraken doen. Waarom beweren mensen met zoveel verve dat we gedachteloze en reflectieloze schepsels zijn? Zouden ze zelf geen inzicht in hun eigen motieven hebben? Of zouden ze misschien kennissen en vrienden hebben die zich alleen maar door hun onbewuste driften laten meeslepen? Want, laten we wel zijn, het is natuurlijk naïef om de vraag naar de oorzaken van ons menselijk gedrag als een louter empirische vraag te bestempelen. Waar mijn collega’s schepselen zien die door hun primitieve gevoelens worden meegesleept, zie ik de hele dag door mensen die gevoelens reguleren. Ook dat blijkt uit onderzoek. Maar inderdaad, daar heb je een beetje inzicht in je eigen emoties voor nodig. Gelukkig blijken veel mensen dat wel te hebben. Maar niet iedereen altijd, inderdaad.
Agneta Fischer is verbonden aan de Programmagroep Sociale Psychologie van de Universiteit van Amsterdam als hoogleraar Emotietheorie.