Hoe kan het toch dat verschillende forensisch deskundigen zo’n uiteenlopende conclusies trekken? Er zijn verschillende verklaringen, maar ik noem er één: bias. Bias verwijst naar een onbewuste denkfout waar ieder mens ‘last’ van heeft. Dus ook deskundigen in de rechtbank. Een voorbeeld: het maakt uit of een advocaat of een officier van Justitie een deskundige benadert met een vraag. Onderzoek laat namelijk zien dat deskundigen onbewust rapporten schrijven ten faveure van de partij die hen heeft ingehuurd. Allegiance bias heet dat met een mooie term.2
De psycholoog Itiel Dror heeft tal van kritische artikelen geschreven over hoe forensisch deskundigen onvoldoende rekening houden met bias.3 Met als gevolg dat onterechte veroordelingen dikwijls veroorzaakt worden door ‘vooringenomen’ dolende deskundigen.4 Dror stelt dat forensisch deskundigen zich dienen te wapenen tegen de perverse effecten van bias. Eén manier is om zo min mogelijk informatie te ontvangen die niet relevant is voor de deskundige. Een deskundige die bijvoorbeeld onderzoekt of geschreven teksten gevonden op een plaats delict overeenkomen met het handschrift van de verdachte hoeft niet te weten dat diezelfde verdachte een bekentenis heeft afgelegd. Zo’n bekentenis zou namelijk ervoor kunnen zorgen dat de deskundige onterecht concludeert dat de geschreven teksten afkomstig zijn van de verdachte. Het reduceren van bias, ook wel debiasing genoemd, zou moeten leiden tot objectievere conclusies. Maar debiasing is niet makkelijk. Deskundigen zijn zich namelijk niet bewust dat ze vooringenomen zijn.
In wetenschappelijk onderzoek is ook een trend waarneembaar om bias te verminderen. Zo wordt geadviseerd om hypothesen en statistische analyses voor de dataverzameling vast te leggen. Preregistratie heet dat.5 Het idee hierachter is dat onderzoekers niet hun bevindingen achteraf proberen te verklaren en plots allerlei post-hoc-hypotheses hiervoor opstellen. Wetenschappers kunnen namelijk door hun bevindingen onbewust beïnvloed worden. Preregistratie krijgt gestaag aanzien in de forensische wetenschap.6
Onlangs gaf Dror een lezing over de rol van biases in de forensische context aan de Universiteit Maastricht.7 Een onderzoeker vroeg hem waarom hij in zijn eigen onderzoek geen rekening houdt met bias. De onderzoeker merkte namelijk op dat Dror geen gebruik maakt van preregistratie in zijn wetenschappelijk onderzoek. Ja, debiasing is inderdaad niet makkelijk.
Beeld: Philip Driessen
Bronnen
- www.rechtspraak.nl/Organisatie-en-contact/Organisatie/Gerechtshoven/Gerechtshof-Arnhem-Leeuwarden/Nieuws/Paginas/Alsnog-vrijspraak-Rosmalense-flatmoord.aspx
- www.annualreviews.org/doi/abs/10.1146/annurev-lawsocsci-120814-121714
- psycnet.apa.org/record/2017-42394-001
- www.psychologicalscience.org/observer/convicted-memory
- www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1364661319301846
- royalsocietypublishing.org/doi/abs/10.1098/rsos.221076
- www.maastrichtuniversity.nl/nl/events/psychology-and-law-when-rubber-meets-road-0