Het huidige kabinet heeft in het regeerakkoord afgesproken dat er een Handvest Verantwoordelijk Burgerschap komt, dat ons in deze onzekere tijden houvast en inspiratie geven moet bij het scheppen van een prettiger leefklimaat. De formulering ontleen ik aan een krantenbericht want het regeerakkoord staat mij niet meer letterlijk bij. Datzelfde krantenbericht meldt dat het nu zover is. De eerste aanzet is gegeven. Er is ook een schema openbaar gemaakt in welke volgorde bepaalde stappen zullen worden genomen. Eerst formuleert het kabinet een paar uitgangspunten, dan wordt het volk uitgenodigd via een website en via openbare discussiebijeenkomsten ideeën naar voren te brengen, die door een ambtelijke taakgroep zullen worden geanalyseerd. De resultaten worden gebundeld en dan gepresenteerd als Handvest Verantwoordelijk Burgerschap, waaraan iedereen ‘houvast en inspiratie’ kan ontlenen. Voor het einde van dit jaar is alles voor elkaar. Ik ben benieuwd.
Het achterliggende idee is dat er grote onzekerheid bestaat over waarden en normen. Bijvoorbeeld, mag je nu wel of niet ambulancepersoneel in zijn werkzaamheden storen, of mag je op eigen initiatief vuilnis over het balkon gooien op elk moment dat zulks in je opkomt? Het kabinet heeft zich deze problemen eigen gemaakt. Het nodigt, na het noemen van een paar thema’s, de burgers uit zelf in te vullen wat zij verstaan onder goed burgerschap. Is dat eenmaal op welke wijze ook officieel, dan kun je met het handvest in de hand naar je buurman stappen, die jou het leven door gebrek aan burgerzin zuur maakt. Echtparen krijgen het handvest op hun trouwdag van de overheid cadeau, denk ik. De hele operatie staat onder leiding van de minister van binnenlandse zaken. Ik benijd haar niet.
Het kabinet heeft zich voorlopig beperkt tot het inbrengen van vier thema’s waarop de discussie betrekking zou moeten hebben: respect, betrokkenheid, toekomstgerichtheid en maatschappelijke inzet. Als je bedenkt dat het kabinet meent dat er grote behoefte is aan zo’n handvest en dat na enige discussie de burgers er ook baat bij zullen hebben, dan kun je op je vingers natellen dat het kabinet geen negatieve of cynische reacties op deze thema’s op prijs stelt. Dat maakt de onderneming van het begin af aan al dubieus, want je eist impliciet een vorm van positief denken, terwijl de genoemde thema’s daar niet toe verplichten. Het is niet de bedoeling dat je bijvoorbeeld ten aanzien van het thema toekomstgericht denken, de voorkeur geeft aan een mentaliteit van pluk de dag. Dat klinkt niet goed als advies in een burgerlijk handvest. Dat betekent dat heel terloops het kabinet toch ideologische beperkingen aan de discussie oplegt, onder een schijnvertoon van onbevangenheid. Wie heeft dan nog zin daaraan mee te doen? Wat het kabinet voorstelt is in wezen een volksraadpleging, zonder belofte in welke mate zij de uitkomst in het handvest zal opnemen. En dan de vraag hoe de ambtenaren de uitkomst gaan analyseren. Het is al moeilijk een referendum te ontwerpen en te interpreteren met een gesloten vraag. De formulering kan immers sturend zijn. Hoe moeilijk zal het dan niet zijn de antwoorden te ordenen op vier zeer vage thema’s? Ik heb ook zo mijn problemen met de deelname. Wie gaat aan die brede maatschappelijke discussie meedoen en hoe representatief is die groep? Kan men op grond van de resultaten een mentaliteitsverandering afdwingen of juist de overbodigheid ervan aantonen, want zoals de mentaliteit nu is zou hij idealiter ook moeten zijn. Dit moet allemaal onder leiding van Guusje ter Horst worden uitgezocht.
Neem voor de aardigheid eens een concreet voorbeeld: de roep om respect. Wat vindt u daarvan? Het is heel aannemelijk dat veel mensen zullen opmerken dat onder de eis van respect veel barre onzin of dodelijke dwingelandij aan een kritische bespreking onttrokken wordt, omdat respect een bestrijding verbiedt. Dus liever geen respect, want daar schieten wij in een open samenleving niets mee op. Dat durft het kabinet zeker niet over te nemen. De Vlaamse cabaretier Wim Helsen vindt respect eisen een psychologisch ziekelijk verschijnsel. Over zijn vader zegt hij: ‘Respect eisen omwille van de debielste dingen. Als je je bord niet leegat een enorme preek afsteken over het respect dat wij voor onze moeder moesten opbrengen. Terwijl: dat ging helemaal niet over haar, dat ging over hem. Dat zijn altijd de akeligste mensen vind ik, mensen die respect opeisen.’ Het totalitaire karakter van obligate eerbied tonen voor ieder die dat eist, is natuurlijk maar één kant van de huidige respectcultus. Zou het huidige kabinet daar iets zinnigs over kunnen zeggen dat leidt tot houvast en inspiratie? Ik denk het niet.