Daar is Julia Diehle (2015) met haar artikel niet in geslaagd volgens een grote groep klinische collega’s uit de praktijk[1] onder leiding van Tjarda van Sliedregt, Guy Hosselet en Lenneke van Hastenberg. ‘Diehle lijkt het zeer veelvuldig voorkomen van trauma’s in algemene zin bij kinderen bijna te ontkennen en vooral dat deze trauma’s invloed blijven hebben de rest van het leven.(…) Blijven we het misverstand verspreiden dat slechts enkele kinderen, een minderheid, op termijn last heeft van hun traumatische ervaring?’
In een poging die kloof weer te dichten, reageert Diehle (onder de literatuurlijst van dit artikel) op de bezwaren van Van Sliedregt cs.
Hoewel het artikel van Diehle (2015) interessant is vanwege het belang dat er aandacht besteed wordt aan trauma’s bij kinderen, bleef er bij ons een prangende vraag hangen. Hoe kan het dat De Psycholoog dit artikel een dermate prominente aandacht geeft? Wij lichten onze vraag graag toe.
De door Diehle aangebrachte restricties om onderzoek te kunnen doen naar de diagnose ptss zijn begrijpelijk, en het is natuurlijk ook complex om de effectiviteit van de gekozen behandelbehoeftes te onderzoeken. Maar wat vooral opvalt is de opening van het artikel (cursivering door ons): ‘… diverse Amerikaanse en Europese studies tonen aan dat 14 tot 67% van de kinderen in Westerse landen ten minste één potentiele traumatische gebeurtenis hebben beleefd voordat zij de volwassen leeftijd bereiken (Alisic et al., 2008, Copeland et al., 2007). Dit kunnen eenmalige gebeurtenissen zijn, zoals een ongeluk met een auto of een brand, maar ook langdurige traumatische ervaringen zoals (huiselijk) geweld of (seksueel) misbruik. De meerderheid van deze kinderen ervaart geen negatieve langdurige gevolgen van deze gebeurtenis(sen)’ (Diehle, 2015, p.11).
Van hieraf spitst het artikel zich verder toe op ptss bij kinderen en de prevalentie ervan om uiteindelijk resultaten te bespreken over de effectiviteit van de gekozen behandelmethoden. Methodologisch gezien is het begrijpelijk dat men zich ten behoeve van onderzoek wil toespitsen op de ‘zuivere’ diagnose ptss bij deze jonge onderzoeksgroep. Bezwaarlijk is evenwel dat Diehle het zeer veelvuldig voorkomen van trauma’s in algemene zin bij kinderen bijna lijkt te ontkennen en vooral dat deze trauma’s invloed blijven hebben de rest van het leven. In de aangehaalde artikelen van Copeland et al. (2007) en Alisic et al. (2007) wordt enkel gekeken naar die trauma’s die een bepaalde graad van ernst in zich dragen, namelijk zoals gedefinieerd in het A-criterium voor ptss in de dsm-iv: doodsbedreiging of ernstige verwondingen, of een dreiging met fysiek geweld naar zichzelf of anderen. Bovendien vragen Alisic en Copeland cs. naar trauma’s waarvan kinderen zich vanaf een jaar of acht bewust zijn. Daarmee worden de vroegste jeugdtrauma’s waaraan kinderen blootgesteld worden in dit onderzoek uitgesloten. Terwijl een groeiende hoeveelheid onderzoek juist aantoont dat hoe eerder trauma’s plaatsvinden in een kinderleven hoe groter de impact (bijv. Gilbert et al., 2009, Pelcovitz 1997)[2] .
Het kwalijke van het schuingedrukte citaat zit ‘m in de staart: de meerderheid van deze kinderen ervaart geen negatieve langdurige gevolgen van deze gebeurtenis(sen). Wellicht is de zin onhandig geformuleerd. Maar we zijn ons als hulpverlener allemaal zeer wel bewust, mogen wij hopen, dat trauma’s in het vroege leven van een kind, ernstig of minder ernstig van aard, enorme langdurige negatieve effecten op de termijn hebben.
Uit de therapeutische praktijk blijken vroegkinderlijke trauma’s van verschillende ernstgraden, open of verborgen van zeer grote invloed te zijn bij allerlei psychologische (en soms ook medische) ziektebeelden. Het aangehaalde citaat lijkt hiermee de klinische ervaring en de (al te?) pijnlijke werkelijkheid te bagatelliseren en, zoals gezegd, zelfs de invloed van deze vroegkinderlijke trauma’s te ontkennen.
Kindermishandeling
Begrijp onze reactie goed; wij zijn blij met de aandacht voor ptss bij kinderen en welke behandeling effectief zou zijn. Maar het gaat er ons om bewustzijn te krijgen op de mogelijke effecten van dergelijke uit verband getrokken citaten.
Het gevaar bestaat dat dit soort uitspraken een eigen leven gaan leiden die de oorzaken van het psychisch lijden van veel mensen ontkent, te beginnen bij de kinderen zelf. De trauma-ervaring van een kind is niet te bevatten en te beperken in een definitie ten behoeve van een onderzoek. Afgezien van trauma’s als ernstige ongevallen, het zien overlijden van één of beide ouders, vluchten uit oorlogsgebieden etc. vallen de meest voorkomende trauma’s in de vroege kindertijd onder de noemer fysieke of psychologische kindermishandeling, al dan niet bewust toegebracht.
Sinds 2005 hanteert men in de Wet op de Jeugdzorg de volgende definitie voor kindermishandeling: ‘Elke vorm van voor een minderjarige bedreigende of gewelddadige interactie van fysieke, psychische of seksuele aard, die de ouders of andere personen ten opzichte van wie de minderjarige in een relatie van afhankelijkheid of van onvrijheid staat, actief of passief opdringen, waardoor ernstige schade wordt berokkend of dreigt te worden berokkend aan de minderjarige in de vorm van fysiek of psychisch letsel (Ministerie van Volksgezondheid, 2005) .’
Het is een veelomvattende definitie die gelukkig niet enkel gericht is op de voor de hand liggende trauma’s zoals waarnaar Diehle (2015) verwijst, maar begint met ‘voor een minderjarige’, naar onze mening ook te lezen als ‘vanuit het perspectief van de minderjarige’. Bovendien wordt ook duidelijk de afhankelijkheidsrelatie die het kind ten opzichte van de volwassene geïncludeerd. Dit lijkt zo obligaat, maar bewust of onbewust wordt deze invloed en het effect daarvan op het ontstaan van vroegkinderlijke trauma’s dikwijls onderschat.
Epidemische omvang
Het Centrum Late Effecten Vroegkinderlijke Chronische Traumatisering (celevt) vermeldt op haar site enkele cijfers die schrijnend de effecten van vroegkinderlijke traumatisering schetsen. Zo zouden per jaar ongeveer 110.000 kinderen langdurig worden mishandeld en lijden er meer dan één miljoen volwassenen onder de gevolgen hiervan.
Het probleem van vroegkinderlijke traumatisering wordt terecht van epidemische omvang genoemd, aldus celevt: ‘De grote omvang op verschillende levensterreinen is zichtbaar geworden door diverse onderzoeken (o.a. Trimbos Instituut, The ACE Studies, TNO) die laten zien dat chronische traumatisering in de kinderjaren kan leiden tot diverse psychische stoornissen zoals complexe- posttraumatische stress-stoornis, dissociatieve stoornissen, persoonlijkheidsstoornissen, schizofrenie en psychoses, eetstoornissen, depressie. Daarbij is er een grote kans op alcohol- en drugsverslaving en lichamelijke ziekten zoals epilepsie, reuma, luchtwegaandoeningen, hart en vaatziekten, motorische aandoeningen (http://www.celevt.nl/expertise-centrum/vroegkinderlijke-traumatisering).’
De meta-analyse van Baumeister (Baumeister, Akhtar, Ciufolini, Pariante, & Mondelli, 2015) onderstreept eveneens deze relatie tussen vroegkinderlijke trauma’s en psychische stoornissen en medische ziektes. Daarnaast is er een schier eindeloze lijst van andere onderzoeken die de oorzakelijke verbanden tussen vroegkinderlijke traumatisatie en verschillende ontwikkelings- en of gedragsstoornissen aantonen die we belangstellenden graag beschikbaar stellen en die eveneens in te zien is in de online versie van dit artikel (zie ook voetnoot 2).
Verhoogd risico
Traumatisering in de kinderjaren geeft een verhoogd risico op een scala aan psychische problemen in de volwassenheid, op verhoogde risico op (complexe) psychiatrische stoornissen, op verhoogd risico om in de criminaliteit te belanden, verslavingsgedrag, sociaal isolement, hoge mate van maatschappelijke achterstand en arbeidsuitval door ziekte en werkloosheid. Bovendien is de gemiddelde levensverwachting van in de kinderjaren chronisch getraumatiseerden jaren lager dan van hen die opgroeien in een veilige omgeving. De aard en ernst van de psychologische problemen varieert met de leeftijd waarop de traumatisering begon, de relatie met de agressor, de duur en ernst van de traumatisering en de emotionele en sociale ondersteuning uit de omgeving, zo blijkt uit de literatuur (Pelcovitz 1997, Gilbert et al, 2009).
De laatste jaren is er vanuit verschillende wetenschappelijke disciplines grote interesse in de ontwikkeling van trauma’s tijdens de prenatale (en perinatale) ontwikkeling. Uit een steeds groter groeiend aantal onderzoeken komt naar voren dat er een oorzakelijk verband is tussen ervaringen in de perinatale fase van de menselijke ontwikkeling en verregaande negatieve effecten op de lange termijn (Dunkel Schetter, 2012, Beyes, 2014, Raposa, 2014) Ook deze periode lijkt dus van belang om in ogenschouw te nemen als het om vroegkinderlijk trauma gaat.
Wij willen hier onder andere verwijzen naar Anna Verwaal (2013), een van oorsprong Nederlandse Obstetrie-verpleegkundige die jarenlang mensen in zwangerschap en bij bevallingen begeleid heeft in Amerika en een bekend internationaal spreekster is over de invloed van het verloop van de zwangerschap en geboorte op de ontwikkeling van kinderen , in haar TED-talk From womb to world, (http://www.youtube.com/watch?v=bZ6gLGCy84o). Eveneens willen wij verwijzen naar de lange rij van onderzoeken over de negatieve gevolgen van stress, angst en depressies gedurende de zwangerschap en in de periode net daarna op de ontwikkeling van hersenen en centrale zenuwstelsel van het kind en de verdere lichamelijke, cognitieve en psychosociale ontwikkeling van het kind (zie literatuurlijst).
Verantwoordelijkheid
Laten we niet de ogen sluiten voor al het kinderleed naast ernstige traumatische ervaringen en laten we niet meewerken aan de nog steeds alom aanwezige ontkenning van de omvang van negatieve langdurige gevolgen. Een artikel zoals dat van Diehle (2015) wordt niet enkel gelezen door academici, maar ook door mensen die van grote invloed zijn op de uitvoering van ons werk als hulpverlener. Denk aan de media en zorgverzekeraars die op basis van dit soort uitspraken sneller geneigd zullen zijn behandelingen die de daadwerkelijke oorzaak en dus ook heling van het probleem zijn, niet te vergoeden en sterker nog gaan bepalen wat zij wenselijk achten als behandeling voor tal van psychische stoornissen vanuit een wel zeer simplistisch perspectief.
De Nijmeegse hoogleraar klinische psychologie Jan Derksen wees in de Volkskrant van 9 mei 2015 nog op het grote belang om mensen te helpen de blik naar binnen te werpen en naar de oorzaak van hun ‘stoornis’ te kijken om er zodoende van verlost te raken en zich niet te beperken tot behandelingen die enkel gericht zijn op cognitie en gedrag. Volgens hem is dit een uiterst beperkte en oppervlakkige aanpak waarmee men alleen gericht is op het onder de duim houden van de stoornis. Terecht stelt Derksen: ‘Er is geen oog meer voor onbewuste processen terwijl die de hoofdmoot uitmaken van het psychische leven.’
Wij hopen met onze reactie op de inleiding van het artikel het belang te onderstrepen van de negatieve gevolgen van de directe ontkenning van de enorme en zo wijdverspreide effecten van kinderleed op het volwassen leven. Blijven we dweilen met de kraan open, gericht op het zo goed en zo kwaad als het gaat, onder de duim houden van de stoornis? Blijven we het misverstand verspreiden dat slechts enkele kinderen, een minderheid, op termijn last heeft van hun traumatische ervaring? We hopen van harte, in het belang van kinderen, hun ouders, de wereld van nu en van overmorgen dat de impact van vroegkinderlijke trauma’s echt op de kaart komt. En dat we als hulpverleners de handen ineen slaan en maximale inspanning en alertheid betrachten ter preventie en behandeling van de effecten ervan.
Literatuur
Alisic, E., van der Schoot, T.A., van Ginkel, J.R. & Kleber, R.J. (2008). Looking beyond posttraumatic stress disorder in children: Posttraumatic stress reactions, posttraumatic growth, and quality of life in a general population sample. The Journal of Clinical Psychiatry, 69, 1455-1461.
Baumeister, D., Akhtar, R., Ciufolini, S., Pariante, C. M., & Mondelli, V. (2015). Childhood trauma and adulthood inflammation: a meta-analysis of peripheral C-reactive protein, interleukin-6 and tumour necrosis factor-alpha. Mol Psychiatry. doi: 10.1038/mp.2015.67
Beijers, R., Buitelaar, J. K., & de Weerth, C. (2014). Mechanisms underlying the effects of prenatal psychosocial stress on child outcomes: beyond the HPA axis. European Child & Adolescent Psychiatry, 23(10), 943-956. doi: 10.1007/s00787-014-0566-3
Copeland, W.E., Keeler, G., Angold, A. & Costello, E.J. (2007). Traumatic events and posttraumatic stress in childhood. Archives of General Psychiatry, 64, 577-584. doi: 10.1001/archpsyc.64.5.577
Diehle, J. (2015). De wereld is een beangstigende plek? Het INTACT-onderzoek. De Psycholoog, 5, 10-18.
Dunkel Schetter, C., & Tanner, L. (2012). Anxiety, depression and stress in pregnancy: implications for mothers, children, research, and practice. Current Opinion in Psychiatry, 25(2), 141-148. doi: 10.1097/YCO.0b013e3283503680
Gilbert, R., Widom, C. S., Browne, K., Fergusson, D., Webb, E., & Janson, S. (2009). Burden and consequences of child maltreatment in high-income countries. Lancet, 373, 68-81. doi: 10.1016/s0140-6736(08)61706-7
Ministerie van VWS (2005) Informatiebrochure Wet op de Jeugdzorg, editie januari Den Haag.
Pelcovitz, D., van der Kolk, B., Roth, S., Mandel, F., Kaplan, S., & Resick, P. (1997). Development of a criteria set and a structured interview for disorders of extreme stress (SIDES). Journal of Traumatic Stress, 10(1), 3-16
Raposa, E., Hammen, C., Brennan, P., & Najman, J. (2014). The long-term effects of maternal depression: early childhood physical health as a pathway to offspring depression. Journal of Adolescent Health, 54(1), 88-93. doi: 10.1016/j.jadohealth.2013.07.038
Verwaal, A. (2013), Ted Talk: from womb to world- the journey that shapes our life. Op: https://www.youtube.com/watch?v=bZ6gLGCy84o
Deze reactie is een initiatief van de volgende professionals uit de psychologische praktijk:
M. van der Aa, Gestalttherapeut
L. Aarts, coach burnout- en loopbaanbegeleiding, PRI-therapeut i.o
A. Albering, Haptonoom en Psychosomatisch Fysiotherapeut
Drs G. Andringa, verslavingsarts KNMG werkzaam Verslavingszorg Noord Nederland, drs Humanistiek.
J. Ansem, Activiteitentherapeut psychiatrie
Q. Ansem, Voorzitter van het European Anti Poverty Network Docent, onderzoeker, therapeute
Drs. T. Bakels psycholoog, Psychotherapeut PsyQ
Drs. A.H. Blanken, Psychologiepraktijk voor Gestalttherapeut en Coaching Registerpsycholoog-NIP/A&O
Drs. A. Blokhuis, GZ-psycholoog, gedragsdeskundige St Philadelphia Zorg.
Drs. I.N. Bosch, GZ-psycholoog, auteur, grondlegger PRI
G. Boerma, Praktijk voor Gestalt & Psychotherapie
Drs J. van Borssum Waalkes psychiater Halsteren
Drs. R. Bosman, GZ-psycholoog, eigen praktijk en in jeugdhulpverlening
H.G. van Boven, Sociaalpsychiatrisch vk, gedragstherapeutisch mdw, docent
B. Brouwer, Fysiotherapeut
Drs. C. de Bruin, psycholoog, Hogeschool Utrecht
Drs. H.E. Bullinga, msc. Gedragswetenschapper orthopedagogisch behandelcentrum
M.J. Calkhoven Gestalttherapeute
Drs D.W. ten Cate-Kolthof, klinisch psycholoog/psychotherapeut, Verslavingszorg N-NL
Drs. E.I. Carmona van Loon, Orthopedagoge-generalist, CARMONA-ontwikkeling
R. Coumou, Sr. SPV
Drs. H. Dabrowski, Psychiater bij Pro persona in Ede
Prof. Dr. J.C. Davin, gepensioneerd hoofd Kindernefrologie AMC – VU, Visiting Professor Reine Fabiola Universitair Kinderziekenhuis Université Libre Bruxelles
J. Derksen, Mensendieck therapeut
B. Diekerhof PRI-therapeut
Mw. D. Dikker, Psychomotore therapeut, GGZ instelling kinderen en jeugdigen met ASS.
Drs. A. Dirks, eerstelijnspsycholoog, praktiserend psycholoog
J. Douma, muziektherapeut Stichting Philadelphia
Y. Duinkerken, Haptotherapeut, BCZ registertherapeut, NVPA, RBCZ/TCZ
Dr. T. Elbert, Professor and Chair, Clinical Psychology and Behavioural Neuroscience University of Konstanz. Member German National Academy of Science,
A. Engel, (bedrijfs)maatschappelijk werker, zelfstandig psychosociaal hulpverlener
Drs. F. van Embden, GZ-psycholoog / psychotherapeut Centrum voor Psychotherapie en Psychotrauma
Drs. O.R. van Embden- Wolff, vrijgevestigd GZ-psycholoog-psychotherapeut
Drs. O. van Embden, psycholoog, zelfstandig gevestigd psychotherapeut
Directie Fier Leeuwarden. Fier expertise- en behandelcentrum op het terrein van geweld in afhankelijkheidsrelaties.
Drs. W. Fonteijn, Klinisch Psycholoog/Psychotherapeut
A.F.J. Geraedts, leerkracht basisschool SPO Utrecht
A.G.C.M. Geraedts, ZaaiGoed-trainer
C. van Gils rebalancer wel-zijn, praktijk voor lichaamsbewustwording.
Drs. M Gillessen, GGK(Geestelijk Gezondheidskundige)
Drs. P Grannetia, huisarts
A van Gurp Sociaalpsychiatrisch verpleegkundige
Drs. Heniu Dabrowski, Psychiater bij Pro persona in Ede
G. van Haagen onderwijskundige, PRI-therapeut
A van Gurp, Sociaal psychiatrisch verpleegkundige
Drs. M Gillessen, GGK (Geestelijk Gezondheidskundige)
Drs. J. Hamaker-Nauta, Pedagoog/Sociaaltherapeut/Haptotherapeut
Drs. L van Hastenberg, Psychologe-NIP, PRI-therapeut
Drs. W. Hepkema NIP geregistreerd A&O-psycholoog
M. van den Heuvel, Lichaamsgerichte,haptonomische begeleiding. PRI-therapeut i.o.
W. Hoenderboom, gezinshulpverlener, Blijf Groep
Drs. W. Hoogakker, Psycholoog-NIP, Psychologenpraktijk
Drs. B Hoogendoorn GZ-psycholoog, afd. Psychotrauma, PsyQ
Drs. S.S. Hosper, Orthopedagoog St. Philadelphia Zorg
Drs. G.E.P.J Hosselet, Psycholoog-NIP, PRI-therapeut IO
J. Hudson, gezinshulpverlener Blijf groep
Hunsche, cranio sacraal therapeut
Drs. R. van den Hurk – van den Enden, orthopedagoog (MO/B), psychosociaal therapeut (NVPA), remedial teacher (LBRT)
M. Iedema, Coach Counsellor
Drs. W. Janssen, Gestalttherapeut
C Janssen – Daenekindt praktijkverpleegkundige in huisartsenpraktijk
A. Jonk. Kindertherapeut, Rots en Water weerbaarheidstrainingen. PRI met ouders en leerkrachten.
Drs. E.S. Jonker, jeugdarts
C. van Kerkhof, Gezinsvoogd Jeugdzorg
C. Koedoot, gecertificeerd PRI-therapeut
Drs. M. van Koeverden, gedragswetenschapper Intermetzo Maarsbergen
M. Koning, gecertificeerd coach/geregistreerd supervisor Landelijke Vereniging Supervisie en andere Begeleidingsvormen
Drs. R. Korink, Arbeids- en organisatiepsycholoog, lid NIP
S. Kuipers verpleegkundige BIG. PRI-therapeut i.o
Drs. I. Lakerveld, lid NVO, Gedragswetenschapper
S. van Lanschot, gecertificeerd PRI-therapeut
Drs. J. Lemmens, MSc Gz-psycholoog Centiv, BGGZ
Drs. K. Lehnecke, klinisch psycholoog, psychotherapeut
M. van Leijen, Praktijk voor PRI-therapie
M. de Looff, Directeur LMC Palmentuin, Rotterdam Directeur VMBO Slinge, Rotterdam
A. van Loon, Haptotherapeut
S.M.J. van Manen, huisarts, Kaderhuisarts GGZ, Medisch Directeur Haspel
A.M.T. Marcheggiani, senior jobcoach Middin voor Werk
Drs. C. de Mol, eerstelijnspsycholoog, PRI-therapeut i.o.
S. van Middendorp, MBA.MA bestuurder Academy for Integrative Medicine
Drs. A. Merkx, verloskundige, docent, onderzoeker, Oprichtster van “de Wij”
J. Merlijn, Gestalttherapeut, Antroposofisch psychotherapeut, PRI-therapeut, Supervisor Ecp houder
Drs. M.P.F. de Natris, klinisch psycholoog
E. Nent, Sociaal pedagogisch hulpverlener en docent
Drs. N.F. Neijzen, Psycholoog
Drs. N. Nicolai, psychiater/ psychoanalyticus auteur boek: Vrouwenhulpverlening en psychiatrie. Coach, supervisor en leertherapeut
C. Oostermeijer, maatschappelijk werkster, Vrouwenopvang Blijf
U. Ossendrijver gecertifceerd PRI-therapeut
Y. Raaijmakers, gecertificeerd PRI-therapeut
Drs. J.D. de Ruiter, plv hoofd opleiding psychotherapie Noord Holland
Drs. E. Rijnsburger, toegepaste onderwijskunde. Oprichter Academie voor Bewustzijnsleer en Non-Dualiteit.
Drs. H. Peddemors, psychotherapeut-BIG GZ-psycholoog-BIG. Pro persona en eigen praktijk
Drs A. van der Poll, bewegingswetenschappen, haptonome.
Drs. C. Rus, MD, arts-psychotherapeut/ traumatoloog en oud-(neuro)psychiater
K. van Sabben, Dans- en bewegingstherapeute.
Drs. H.G. Sandelowsky, huisarts en docent Huisartsopleiding aan de VU.
L. Schepers, master SEN, remedial teacher, Alphense Montessorischool
Drs. M.H. Schouten, GZ-psycholoog / Eerstelijnspsycholoog VGCt-supervisor/ EMDR pr
Y.B. Shalom, beeldend therapeut, Ggz en voorheen VNN
Dr. T.S. van Sliedregt, psycholoog-NIP, verloskundige
M. Snoeij, Bakker ritueel begeleider. Protestantse gemeente Winterwijk
H. Snoeij Master Education Needs Teamondersteuner ROC
Drs. K. Snoeij, dir centrum pastoraal-psychologische hulpverlening
Drs. M. Straathof, orthopedagoog-generalist NVO st bijz. onderwijs Tilburg
Drs. M.I. Soares GZ-psycholoog Ekayana
P. Steinmann, docent CMV Hogeschool Rotterdam
Drs. L van Swaaij, therapeut, coach, trainer
Drs. Tatipikalawan-Westerduin vm docent/svr/coach/coördinator HBO
J. Teekman maatschappelijk werker Fiom Utrecht, PRI-therapeute i.o.
Drs. J.R. Terwiel, GZ-psychologe en forensisch psychologe
Tjepkema, psychosociaal therapeut
Drs. C. Thevissen, GZ-Psycholoog.
J. Tijmstra, beeldende therapeut (NVBT, FVB)
L. Timmermans, MHOB en sr. spv.
Drs. R. Traas trainer/coach onderwijsvernieuwing, voormalig schoolleider en docent. PRI-th i.o
Drs. A.M.A. Umans, psycholoog, maatschappelijk werker Blijf Groep
Drs. R. Verdult. Prenataal psycholoog /psychotherapeut.
Vermeulen, Gestalttherapeut en POH-GGZ Gezondheidscentrum
T.Vermeulen, Gestalttherapeut – Maatschappelijk werk
Drs. G. Th. Visbach, psychiater/psychotherapeut (NVGP, VCgP)
J. Venderbos, Orthopedagogisch hulpverlener Jeugdhulp Friesland
Drs A. Verholen, kinder – en jeugdpsycholoog
S. Vrenken, vrijgevestigd psycholoog, PRI-therapeut i.o.
Drs. M. de Vries, leidinggevende bij M. de Vries Coaching, Counseling & Supervisie
W. Visser, gezinswerkbegeleidster actief in counceling-beweging
Drs. H. van Warning, verslavingsarts KNMG
G. Wenas, PRI-therapeut Entheos
Drs. A.H. de Werdt, GZ-Psycholoog(BIG)
Drs A. Westra, Predikant en pastoraal therapeut. Protestantse gemeente
M. Westera, klinisch psych i.o Verslavingszorg Noord Nederland
W. Westerhof, Fysiotherapie, Haptonome. zwangerschapsbegeleiding
R.O. Wichers, psychiater/psychotherapeut
Dr. Y. Winants – (huis)arts n.p.; wetenschappelijk medewerker & adviseur Universiteit Maastricht- vakgroep Huisartsgeneeskunde; arts-therapeut
Drs. C. Winkens, huisarts n.p. , NHG-supervisor, PRI-therapeute i.o.
Dhr. G.J. van der Wolf BA (Theologie/Levensbeschouwing)
Drs. C. Wortmann, Psycholoog-NIP, PRI-therapeut i.o.
Drs. S. Wulp, psycholoog i.o. psychotherapeut, PsyQ Beverwijk.
Drs. R.M.P.J. Zegers, Psycholoog-NIP, EMDR Therapeut, PRI-th i.o.
Geïnteresseerden raden de professionals op bovenstaande lijst de volgende referenties aan:
Literatuurlijst
Alder, J., Fink, N., Bitzer, J., Hosli, I., & Holzgreve, W. (2007). Depression and anxiety during pregnancy: a risk factor for obstetric, fetal and neonatal outcome? A critical review of the literature. The journal of maternal-fetal & neonatal medicine, 20(3), 189-209.
Alink, L., van IJzendoorn, R., Bakermans-Kranenburg, M., Pannebakker, F., Vogels, T., Euser, S. (2010). Kindermishandeling in Nederland Anno 2010 De Tweede Nationale prevalentiestudie Mishandeling van Kinderen en Jeugdigen.
Alisic, E., van der Schoot, T. A., van Ginkel, J. R., & Kleber, R. J. (2008). Looking beyond posttraumatic stress disorder in children: posttraumatic stress reactions, posttraumatic growth, and quality of life in a general population sample. Journal of Clinical Psychiatry, 69(9), 1455-1461.
Bakker, F., de Graaf, H., de Haas, S., Kedde, H., Kruijer, H., Wijsen, C., (2009). Seksuele gezondheid in Nederland 2009. http://vorige.nrc.nl/multimedia/archive/00235/Rapport_Seksuele_Ge_235404a.pdf
Barr, R. G. (2012). Preventing abusive head trauma resulting from a failure of normal interaction between infants and their caregivers. Proceedings of the National Academy of Sciences U S A, 109 Suppl 2, 17294-17301
Barth, J., Bermetz, L., Heim, E., Trelle, S., & Tonia, T. (2013). The current prevalence of child sexual abuse worldwide: a
systematic review and meta-analysis. International Journal of Public Health, 58(3), 469-483.
Baumeister, D., Akhtar, R., Ciufolini, S., Pariante, C. M., & Mondelli, V. (2015). Childhood trauma and adulthood inflammation: a meta-analysis of peripheral C-reactive protein, interleukin-6 and tumour necrosis factor-alpha. Mol Psychiatry. doi: 10.1038/mp.2015.67
Beck, C. T. (2001). Predictors of postpartum depression: an update. Nursing Research, 50(5), 275-285.
Beijers, R., Buitelaar, J. K., & de Weerth, C. (2014). Mechanisms underlying the effects of prenatal psychosocial stress on child outcomes: beyond the HPA axis. European Child & Adolescent Psychiatry, 23(10), 943-956
Bennett, H. A., Einarson, A., Taddio, A., Koren, G., & Einarson, T. R. (2004). Prevalence of depression during pregnancy: systematic review. Obstetrics & Gynecology, 103(4), 698-709.
Bercovich, E., Keinan-Boker, L., & Shasha, S. M. (2014). Long-term health effects in adults born during the Holocaust. Israel Medical Association Journal, 16(4), 203-207.
Bergman, K., Sarkar, P., Glover, V., & O’Connor, T. G. (2010). Maternal prenatal cortisol and infant cognitive development: moderation by infant-mother attachment. Biological Psychiatry, 67(11), 1026-1032.
Bergman, K., Sarkar, P., O’Connor, T. G., Modi, N., & Glover, V. (2007). Maternal stress during pregnancy predicts cognitive ability and fearfulness in infancy. Journal of the American Acadamy of Child Adolescent Psychiatry, 46(11), 1454-1463.
Betts, K. S., Williams, G. M., Najman, J. M., & Alati, R. (2014). Maternal depressive, anxious, and stress symptoms during pregnancy predict internalizing problems in adolescence. Depression and Anxiety, 31(1), 9-18.
Bosch, I. (2007, laatste ed. 2015). De onschuldige gevangene. Over opvoeden en overleven. Amsterdam: Atlas contact
Bosch, I. (2006, laatste ed. 2015). Illusies. Amsterdam: Atlas Contact.
Bosch, I. (2010, laatste ed. 2015). PRI en de kunst van Bewust leven. Amsterdam: Atlas Contact.
Alder, J., Fink, N., Bitzer, J., Hosli, I., & Holzgreve, W. (2007). Depression and anxiety during pregnancy: a risk factor for obstetric, fetal and neonatal outcome? A critical review of the literature. Journal of Maternal Fetal and Neonatal Medicine, 20(3), 189-209.
Baumeister, D., Akhtar, R., Ciufolini, S., Pariante, C. M., & Mondelli, V. (2015). Childhood trauma and adulthood inflammation: a meta-analysis of peripheral C-reactive protein, interleukin-6 and tumour necrosis factor-alpha. Mol Psychiatry. doi: 10.1038/mp.2015.67
Bronson, S. L., & Bale, T. L. (2014). Prenatal stress-induced increases in placental inflammation and offspring hyperactivity are male-specific and ameliorated by maternal antiinflammatory treatment. Endocrinology, 155(7), 2635-2646.
Brown, J., Cohen, P., Johnson, J. G., & Salzinger, S. (1998). A longitudinal analysis of risk factors for child maltreatment: findings of a 17-year prospective study of officially recorded and self-reported child abuse and neglect. Child Abuse and Neglect, 22(11), 1065-1078.
Buitelaar, J. K., Huizink, A. C., Mulder, E. J., de Medina, P. G., & Visser, G. H. (2003). Prenatal stress and cognitive development and temperament in infants. Neurobiology of Aging, 24 Suppl 1, S53-60; discussion S67-58.
Bulik, C. M., Prescott, C. A., & Kendler, K. S. (2001). Features of childhood sexual abuse and the development of psychiatric and substance use disorders. British Journal of Psychiatry, 179, 444-449.
Choi, K., Seng, J.S. (2014). Trauma-Informed Care With Childhood Maltreatment Survivors: What Do Maternity Professionals Want to Learn? International Journal of Childbirth, 4(3), 190-201.
Copeland, W. E., Keeler, G., Angold, A., & Costello, E. J. (2007). Traumatic events and posttraumatic stress in childhood. Archives of General Psychiatry, 64(5), 577-584.
Cuadra, L. E., Jaffe, A. E., Thomas, R., & DiLillo, D. (2014). Child maltreatment and adult criminal behavior: does criminal thinking explain the association? Child Abuse and Neglect, 38(8), 1399-1408.
Cutajar, M. C., Mullen, P. E., Ogloff, J. R., Thomas, S. D., Wells, D. L., & Spataro, J. (2010a). Psychopathology in a large cohort of sexually abused children followed up to 43 years. Child Abuse and Neglect, 34(11), 813-822.
Cutajar, M. C., Mullen, P. E., Ogloff, J. R., Thomas, S. D., Wells, D. L., & Spataro, J. (2010b). Schizophrenia and other psychotic disorders in a cohort of sexually abused children. Archives of General Psychiatry, 67(11), 1114-1119.
Cutajar, M. C., Mullen, P. E., Ogloff, J. R., Thomas, S. D., Wells, D. L., & Spataro, J. (2010c). Suicide and fatal drug overdose in child sexual abuse victims: a historical cohort study. Medical Journal of Australia, 192(4), 184-187.
de Haas, S. (2012). Seksueel grensoverschrijdend gedrag onder jongeren en volwassenen in Nederland. Tijdschrift voor Seksuologie, 36(2), 136-145.
de Weerth, C., Buitelaar, J. K., & Beijers, R. (2013). Infant cortisol and behavioral habituation to weekly maternal separations: links with maternal prenatal cortisol and psychosocial stress. Psychoneuroendocrinology, 38(12), 2863-2874.
Diehle, J. (2015). De wereld is een beangstigende plek? Het INTACT-onderzoek. De Psycholoog, 5, 10-18.
Dube, S. R., Anda, R. F., Felitti, V. J., Edwards, V. J., & Croft, J. B. (2002). Adverse childhood experiences and personal alcohol abuse as an adult. Addictive Behaviors, 27(5), 713-725.
Dubowitz, H., & Bennett, S. (2007). Physical abuse and neglect of children. Lancet, 369(9576), 1891-1899.
Dunkel Schetter, C. (2011). Psychological science on pregnancy: stress processes, biopsychosocial models, and emerging research issues. Annual Review of Psychology, 62, 531-558.
Dunkel Schetter, C., & Tanner, L. (2012). Anxiety, depression and stress in pregnancy: implications for mothers, children, research, and practice. Current Opinion in Psychiatry, 25(2), 141-148.
Euser, S., Alink, L. R., Pannebakker, F., Vogels, T., Bakermans-Kranenburg, M. J., & Van, I. M. H. (2013). The prevalence of child maltreatment in the Netherlands across a 5-year period. Child Abuse and Neglect, 37(10), 841-851.
Evans, J., Xu, K., Heron, J., Enoch, M. A., Araya, R., Lewis, G., . . . Goldman, D. (2009). Emotional symptoms in children: The effect of maternal depression, life events, and COMT genotype. American Journal of Medical Genetics, 150B(2), 209-218.
Fontein-Kuipers, Y. J., Bude, L., Ausems, M., de Vries, R., & Nieuwenhuijze, M. J. (2014). Dutch midwives’ behavioural intentions of antenatal management of maternal distress and factors influencing these intentions: an exploratory survey. Midwifery, 30(2), 234-241.
Fontein-Kuipers, Y. J., Bude, L., Ausems, M., de Vries, R., & Nieuwenhuijze, M. J. (2015). Factors influencing maternal distress among Dutch women with a healthy pregnancy, Women Birth, 1-9.
Gilbert, R., Kemp, A., Thoburn, J., Sidebotham, P., Radford, L., Glaser, D., & Macmillan, H. L. (2009). Recognising and responding to child maltreatment. Lancet, 373(9658), 167-180.
Gilbert, R., Widom, C. S., Browne, K., Fergusson, D., Webb, E., & Janson, S. (2009). Burden and consequences of child maltreatment in high-income countries. Lancet, 373(9657), 68-81.
Grekin, R., & O’Hara, M. W. (2014). Prevalence and risk factors of postpartum posttraumatic stress disorder: a meta-analysis. Clinical Psychology Review, 34(5), 389-401.
Gutteling, B. M., de Weerth, C., & Buitelaar, J. K. (2005). Prenatal stress and children’s cortisol reaction to the first day of school. Psychoneuroendocrinology, 30(6), 541-549.
Gutteling, B. M., de Weerth, C., Willemsen-Swinkels, S. H., Huizink, A. C., Mulder, E. J., Visser, G. H., & Buitelaar, J. K. (2005). The effects of prenatal stress on temperament and problem behavior of 27-month-old toddlers. European Child and Adolescent Psychiatry, 14(1), 41-51.
Guxens, M., Sonnenschein-van der Voort, A. M., Tiemeier, H., Hofman, A., Sunyer, J., de Jongste, J. C., Duijts, L. (2014). Parental psychological distress during pregnancy and wheezing in preschool children: the Generation R Study. Journal of Allergy and Clinical Immunology, 133(1), 59-67 e51-12.
Habersaat, S., Borghini, A., Nessi, J., Forcada-Guex, M., Muller-Nix, C., Pierrehumbert, B., & Ansermet, F. (2014). Effects of perinatal stress and maternal traumatic stress on the cortisol regulation of preterm infants. Journal of Traumatic Stress, 27(4), 488-491.
Hay, D. F., Pawlby, S., Waters, C. S., Perra, O., & Sharp, D. (2010). Mothers’ antenatal depression and their children’s antisocial outcomes. Child Development, 81(1), 149-165.
Hay, D. F., Pawlby, S., Waters, C. S., & Sharp, D. (2008). Antepartum and postpartum exposure to maternal depression: different effects on different adolescent outcomes. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 49(10), 1079-1088.
Hebebrand, J., & Verhulst, F. (2014). Prenatal risk factors and postnatal central nervous system function. European Child and Adolescent Psychiatry, 23(10), 857-861.
Hoek, M. (2009). Denk in buffers, een handreiking aan ouderbegeleiders. Ouderschap en Ouderbegeleiding, 12(3), 233-241.
Huibregtsen, I. (2006). De uitdaging van het ouderschap. Gezinnen helpen kan alleen door ouders te ondersteunen. Maatwerk, 2(7), 142-144.
Huizink, A. C., Mulder, E. J., & Buitelaar, J. K. (2004). Prenatal stress and risk for psychopathology: specific effects or induction of general susceptibility? Psychological Bulletin, 130(1), 115-142
Hunter, A. L., Minnis, H., & Wilson, P. (2011). Altered stress responses in children exposed to early adversity: a systematic review of salivary cortisol studies. Stress, 14(6), 614-626.
Jensen, S. K., Dumontheil, I., & Barker, E. D. (2014). Developmental inter-relations between early maternal depression, contextual risks, and interpersonal stress, and their effect on later child cognitive functioning. Depression and Anxiety, 31(7), 599-607.
Johnson, C. F. (2004). Child sexual abuse. Lancet, 364(9432), 462-470.
Jonker, E., Weille, K.L. (2013). Waarom jeugdartsen verstand moeten hebben van ouderschap. Ouders, co-constructeurs van publieke gezondheidszorg? JA!, voorjaar, 24-27.
Johnsen, T. J., & Friborg, O. (2015, May 11). The Effects of Cognitive Behavioral Therapy as an Anti-Depressive Treatment is Falling: A Meta-Analysis. Psychological Bulletin. Advance online publication.
Kessler, R. C., Davis, C. G., & Kendler, K. S. (1997). Childhood adversity and adult psychiatric disorder in the US National Comorbidity Survey. Psychological Medicine, 27(5), 1101-1119.
King, S., Barr, R. G., Brunet, A., Saucier, J. F., Meaney, M., Woo, S., & Chanson, C. (2000). [The ice storm: an opportunity to study the effects of prenatal stress on the baby and the mother.]. Santé mentale au Québec 25(1), 163-185.
Krug, E. G., Mercy, J. A., Dahlberg, L. L., & Zwi, A. B. (2002). [World report on violence and health]. Biomedica, 22 Suppl 2, 327-336.
Kurth, E., Kennedy, H. P., Spichiger, E., Hosli, I., & Stutz, E. Z. (2011). Crying babies, tired mothers: what do we know? A systematic review. Midwifery, 27(2), 187-194. doi: 10.1016/j.midw.2009.05.012
Laurent, H. K., Leve, L. D., Neiderhiser, J. M., Natsuaki, M. N., Shaw, D. S., Harold, G. T., & Reiss, D. (2013). Effects of prenatal and postnatal parent depressive symptoms on adopted child HPA regulation: independent and moderated influences. Developmental Psychology, 49(5), 876-886.
Lee, C. (2014). Intergenerational health consequences of in utero exposure to maternal stress: Evidence from the 1980 Kwangju uprising. Social Science & Medicine. Vol 119, 284-291
Lim, R., Fedulov, A. V., & Kobzik, L. (2014). Maternal stress during pregnancy increases neonatal allergy susceptibility: role of glucocorticoids. American Journal of Physiology Lung Cellular and Molecular Physiology, 307(2), L141-148.
Luijk, M. P., Saridjan, N., Tharner, A., van Ijzendoorn, M. H., Bakermans-Kranenburg, M. J., Jaddoe, V. W., Tiemeier, H. (2010). Attachment, depression, and cortisol: Deviant patterns in insecure-resistant and disorganized infants. Developmental Psychobiology, 52(5), 441-452.
Malaspina, D., Corcoran, C., Kleinhaus, K. R., Perrin, M. C., Fennig, S., Nahon, D., . . . Harlap, S. (2008). Acute maternal stress in pregnancy and schizophrenia in offspring: a cohort prospective study. BMC Psychiatry, 8, 71.
Maniglio, R. (2009). The impact of child sexual abuse on health: a systematic review of reviews. Clinical Psychology Basismodel meldcode Huiselijk geweld Review, 29(7), 647-657.
Mejdoubi, J., van den Heijkant, S., Struijf, E., van Leerdam, F., HiraSing, R., & Crijnen, A. (2011). Addressing risk factors for child abuse among high risk pregnant women: design of a randomised controlled trial of the nurse family partnership in Dutch preventive health care. BMC Public Health, 11, 823.
Mejdoubi, J., van den Heijkant, S. C., van Leerdam, F. J., Crone, M., Crijnen, A., & HiraSing, R. A. (2014). Effects of nurse home visitation on cigarette smoking, pregnancy outcomes and breastfeeding: a randomized controlled trial. Midwifery, 30(6), 688-695.
Mejdoubi, J., van den Heijkant, S. C., van Leerdam, F. J., Heymans, M. W., Hirasing, R. A., & Crijnen, A. A. (2013). Effect of nurse home visits vs. usual care on reducing intimate partner violence in young high-risk pregnant women: a randomized controlled trial. PLOS One, 8(10), e78185.
Ministerie van VWS (2005) Informatiebrochure Wet op de Jeugdzorg, editie januari Den Haag.
Ministerie van volksgezondheid, (2013). Basismodel meldcode Huiselijk geweld. 1-40.
Moehler, E., Kagan, J., Parzer, P., Brunner, R., Reck, C., Wiebel, A., Resch, F. (2007). Childhood behavioral inhibition and maternal symptoms of depression. Psychopathology, 40(6), 446-452.
Narang, S., & Clarke, J. (2014). Abusive head trauma: past, present, and future. Journal of Child Neurology, 29(12), 1747-1756.
O’Connor, T. G., Bergman, K., Sarkar, P., & Glover, V. (2013). Prenatal cortisol exposure predicts infant cortisol response to acute stress. Developmental Psychobiology, 55(2), 145-155.
O’Connor, T. G., Heron, J., Golding, J., & Glover, V. (2003). Maternal antenatal anxiety and behavioural/emotional problems in children: a test of a programming hypothesis. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 44(7), 1025-1036.
O’Donnell, K. J., Glover, V., Jenkins, J., Browne, D., Ben-Shlomo, Y., Golding, J., & O’Connor, T. G. (2013). Prenatal maternal mood is associated with altered diurnal cortisol in adolescence. Psychoneuroendocrinology, 38(9), 1630-1638.
Pariante, C. M. (2014). Depression during pregnancy: molecular regulations of mothers’ and children’s behaviour. Biochemical Society Transactions, 42(2), 582-586.
Paulson, J. F., & Bazemore, S. D. (2010). Prenatal and postpartum depression in fathers and its association with maternal depression: a meta-analysis. The Journal of the American Medical Association, JAMA, 303(19), 1961-1969
Pawlby, S., Hay, D., Sharp, D., Waters, C. S., & Pariante, C. M. (2011). Antenatal depression and offspring psychopathology: the influence of childhood maltreatment. British Journal of Psychiatry, 199(2), 106-112.
Pelcovitz, D., van der Kolk, B., Roth, S., Mandel, F., Kaplan, S., & Resick, P. (1997). Development of a criteria set and a structured interview for disorders of extreme stress (SIDES). Journal of Traumatic Stress, 10(1), 3-16
Pereda, N., Guilera, G., Forns, M., & Gomez-Benito, J. (2009). The prevalence of child sexual abuse in community and student samples: a meta-analysis. Clinical Psychology Review, 29(4), 328-338.
Radford, L., Corral, S., Bradley, C., & Fisher, H. L. (2013). The prevalence and impact of child maltreatment and other types of victimization in the UK: findings from a population survey of caregivers, children and young people and young adults. Child Abuse & Neglect, 37(10), 801-813.
Raposa, E., Hammen, C., Brennan, P., & Najman, J. (2014). The long-term effects of maternal depression: early childhood physical health as a pathway to offspring depression. Journal of Adolescent Health, 54(1), 88-93.
Reijneveld, S. A., van der Wal, M. F., Brugman, E., Hira Sing, R. A., & Verloove-Vanhorick, S. P. (2004). [Prevalence of parental behaviour to diminish the crying of infants that may lead to abuse]. Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde, 148(45), 2227-2230.
Reijneveld, S. A., van der Wal, M. F., Brugman, E., Sing, R. A., & Verloove-Vanhorick, S. P. (2004). Infant crying and abuse. Lancet, 364(9442), 1340-1342.
Robertson-Blackmore, E., Putnam, F. W., Rubinow, D. R., Matthieu, M., Hunn, J. E., Putnam, K. T, O’Connor, T. G. (2013). Antecedent trauma exposure and risk of depression in the perinatal period. The Journal of Clinical Psychiatry, 74(10), e942-948.
Robertson, E., Grace, S., Wallington, T., & Stewart, D. E. (2004). Antenatal risk factors for postpartum depression: a synthesis of recent literature. General Hospital Psychiatry, 26(4), 289-295.
Rohde, P., Ichikawa, L., Simon, G. E., Ludman, E. J., Linde, J. A., Jeffery, R. W., & Operskalski, B. H. (2008). Associations of child sexual and physical abuse with obesity and depression in middle-aged women. Child Abuse and Neglect, 32(9), 878-887.
Sato-DiLorenzo, A., & Sharps, P. W. (2007). Dangerous intimate partner relationships and women’s mental health and health behaviors. Issues in Mental Health Nursing, 28(8), 837-848.
Sharps, P. W., Laughon, K., & Giangrande, S. K. (2007). Intimate partner violence and the childbearing year: maternal and infant health consequences. Trauma Violence Abuse, 8(2), 105-116.
Sidor, A., Thiel-Bonney, C., Kunz, E., Eickhorst, A., & Cierpka, M. (2012). [Persistent, excessive crying in 5-month-old infants and the pre-, peri- and postnatal adversities of their mothers in a high-risk sample]. Zeitschrift-fur-Kinder-und-Jugendpsychiatrie- und Psychotherapie, 40(4), 239-250.
Stirling, J., Jr., Amaya-Jackson, L., & Amaya-Jackson, L. (2008). Understanding the behavioral and emotional consequences of child abuse. Pediatrics, 122(3), 667-673.
Stoltenborgh, M., van Ijzendoorn, M. H., Euser, E. M., & Bakermans-Kranenburg, M. J. (2011). A global perspective on child sexual abuse: meta-analysis of prevalence around the world. Child Maltreatment, 16(2), 79-101.
Tarabulsy, G. M., Pearson, J., Vaillancourt-Morel, M. P., Bussieres, E. L., Madigan, S., Lemelin, J. P., Royer, F. (2014). Meta-analytic findings of the relation between maternal prenatal stress and anxiety and child cognitive outcome. Journal of Developmental Behavioral Pediatrics, 35(1), 38-43.
Van den Bergh, B. R., Mulder, E. J., Mennes, M., & Glover, V. (2005). Antenatal maternal anxiety and stress and the neurobehavioural development of the fetus and child: links and possible mechanisms. A review. Neuroscience & Biobehavioral Reviews, 29(2), 237-258.
Waters, C. S., Hay, D. F., Simmonds, J. R., & van Goozen, S. H. (2014). Antenatal depression and children’s developmental outcomes: potential mechanisms and treatment options. European Child and Adolescent Psychiatry, 23(10), 957-971.
Whitaker, D. J., Le, B., Karl Hanson, R., Baker, C. K., McMahon, P. M., Ryan, G., Rice, D. D. (2008). Risk factors for the perpetration of child sexual abuse: a review and meta-analysis. Child Abuse and Neglect, 32(5), 529-548.
Yonkers, K. A., Smith, M. V., Forray, A., Epperson, C. N., Costello, D., Lin, H., & Belanger, K. (2014). Pregnant women with posttraumatic stress disorder and risk of preterm birth. JAMA Psychiatry, 71(8), 897-904.
Verwaal, A. (2013), Ted Talk: from womb to world- the journey that shapes our life. Op: https://www.youtube.com/watch?v=bZ6gLGCy84o
Zhu, P., Sun, M. S., Hao, J. H., Chen, Y. J., Jiang, X. M., Tao, R. X., Tao, F. B. (2014). Does prenatal maternal stress impair cognitive development and alter temperament characteristics in toddlers with healthy birth outcomes? Developmental Medicine and Child Neurology, 56(3), 283-289.
