‘Eerder door verdeeldheid dan door samenhang is de ontwikkeling van de psychologie bepaald, en beperkt.’ (Duijker, 1979, P. 218)
De Stichting Duijker Lezingen is ‘slapend’ en wordt naar alle waarschijnlijkheid spoedig geliquideerd. Opgericht in 1980, realiseerde deze stichting van 1981 tot en met 2000 de jaarlijkse ‘Duijker-lezing’. Zij gaf daarmee invulling aan haar doelstelling, in de oprichtingsstatuten geformuleerd als: ‘Het geven van voorlichting over ontwikkelingen in de gedragswetenschappen, en het door middel daarvan scheppen van een gunstig onderzoeks- en werkklimaat voor de beoefenaren van deze wetenschappen.’
De middelen waren beperkt: bij de oprichting stelden het Nederlands Instituut van Psychologen (NIP), de Universiteit van Amsterdam (UvA), het weekblad Intermediair en de Sociaal Wetenschappelijke Raad van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen ieder 100 gulden ter beschikking. Those were the days. Naast een jaarlijkse bijdrage van deze organisaties, zouden de inkomsten verder vooral bestaan uit entreegelden en opbrengsten van de verkoop van geschriften: de lezingen werden behalve uitgesproken namelijk ook in druk uitgegeven.
Eenheid in de psychologie
Wij hebben de oprichters niet naar precieze beweegredenen daaromtrent kunnen vragen, maar dat de stichting en lezingen naar Hubertus Carl Johannes (Bert) Duijker (1912-1983) zijn vernoemd, is goed te verklaren. Duijker, van oorsprong filosoof en taalkundige, werd pas bij zijn afscheidscollege als hoogleraar tot psycholoog benoemd.1 Desondanks vervulde hij zijn hele werkzame leven prominente academische en bestuurlijke functies in de psychologie, onder (veel) meer als voorzitter van het NIP.
Zijn ideeën over de indeling van de psychologie als wetenschappelijke discipline en vakgebied2 zijn nog steeds zichtbaar in de organisatorische architectuur van de Afdeling Psychologie van de UvA en andere Nederlandse universiteiten. Zijn zorgen – toen al – over de versnippering van de psychologie, zouden er vandaag de dag – met de talloze (secties van) psychologische beroeps- en vakverenigingen, titels, registraties en functies – niet minder om zijn geworden.
Duijker, van oorsprong filosoof en taal kundige, werd pas bij zijn afscheidscollege als hoogleraar tot psycholoog benoemd
Volgens Duijker zouden ‘de determinanten van menselijk gedrag’ (p. 11) het onderwerp en de noemer van de psychologie moeten zijn.3 In dat licht bezien is het eigenlijk opmerkelijk dat sommige van de vroege lezingen (Aron in 1983, de Swaan in 1984) werden gegeven door prominente sociologen in plaats van psychologen. Ook in de lezingen als geheel (zie kader 1) is de door Duijker (1979, p. 61) zo hartstochtelijk bepleite eenheid in de psychologie – ‘Of er is één psychologie, of er is er géén’ – maar moeilijk te ontwaren.3
Eysenk
Dat gezegd hebbende, blijft overeind dat de lezingen zijn gegeven door een indrukwekkende reeks van meer of minder bekende, maar elk in hun eigen (sub)discipline vooraanstaande sprekers, onderzoekers en wetenschappers. Iedereen zal daarbij zijn eigen voorkeuren hebben (zo ook wij, zie kader 2). Misschien het meest in het oog springend is de lezing van H.J. Eysenck in 1992 (‘A hundred years of personality research, from Heymans to modern times’), die – paradoxaal genoeg – de landelijke media haalde omdat hij nooit is gegeven.
Dat zit zo. In 1992 was Eysenck even prominent als controversieel, dat laatste door de verbanden die hij legde tussen ras en intelligentie (en later ook door twijfels over zijn wetenschappelijke integriteit4). Hij joeg daarmee veel mensen tegen zich in het harnas. Hoewel in de lezing zelf met geen woord over racisme of zelfs maar over het onderwerp wordt gerept (de lezing is wel uitgegeven5), leidde zijn komst naar Nederland tot dusdanige oproer dat hij een dag voor de lezing afzegde. Zoals we lezen in het blad Skepter4: ‘Hoe dan ook, een dag voor de lezing laat Eysenck vanuit Londen de organisatie weten dat ‘een studentenvertegenwoordiger’ telefonisch had gedreigd met acties tijdens de lezing, en dat hij, zo schrijft de Volkskrant, ‘in die sfeer’ niet wil optreden. De ASVA [Algemene Studenten Vereniging Amsterdam, AE/VB] is ‘perplex’ en ontkent betrokkenheid.’
Psychologie is een razend populair onderwerp in diverse media
De lezing zelf zou Duijkers goedkeuring waarschijnlijk hebben kunnen wegdragen. Niet alleen is de persoonlijkheidsleer een van de kerndisciplines van de psychologie zoals Duijker die voor ogen had2, Eysenck deelde met Duijker ook het beeld van de psychologie als ‘ontploffende confettifabriek’6: “Psychology, alas, has never been a science which paid much attention to its history. There is a tendency for fad to follow fad, only to be rejected for unimportant and irrelevant reasons, just as it was accepted in the first place for similar reasons. I have always believed that the roots of any science are to be found in the past, that a knowledge of history is important to disentangle that which is temporary from that which is permanent.’7
Doorstart
De laatste Duijkerlezing – een drieluik bestaande uit een lezing verzorgd door Jaap van Heerden (zie ook kader 3) met als opponenten psychoanalytica Iki Halberstadt- Freud en journalist en hoofdredacteur van De Groene Amsterdammer Martin van Amerongen – dateert inmiddels uit 2000, en van de Stichting Duijker Lezingen is sindsdien niets meer vernomen. De wereld heeft andere dingen om van wakker te liggen.
Toch riep het bestuderen van de lezingen bij ons de vraag op of dat niet zonde is. Is een doorstart van de lezingen in een eigentijds jasje, niet een veel beter idee? Even googelen leert dat er een markt voor jaarlijkse lezingen over de meest uiteenlopende onderwerpen, van bekende klassiekers zoals de Den Uyl-lezing en de Asserlezing, tot meer recent de dolle mina-lezing van de gemeente Amsterdam. Ook universiteiten doen jaarlijks een duit in het zakje met bijvoorbeeld de Rotterdamlezing (Erasmus Universiteit Rotterdam) en de Amsterdamlezing (UvA).
Aan het onderwerp hoeft het niet te liggen: psychologie is een razend populair onderwerp in diverse media. Steeds duidelijker wordt dat psychologie en menselijk gedrag een essentiële rol spelen in zowel het ontstaan als het oplossen van maatschappelijke problemen zoals de coronacrisis en de klimaatcrisis. De psychologie is, kortom, actueler en relevanter dan ooit. En zoals Duijker zelf al zei: ‘Ieder mens doet aan psychologie’8. Wie biedt?
Bronnen:
- Zie voor een beschrijving van Duijkers leven en werk: Busato, V. (2018). Geweten van de Nederlandse psychologie. In V. Busato, M. van Essen, & W. Koops (red.), Zeven grondleggers van de psychologie (pp. 156-201). Amsterdam: Bert Bakker.
- Duijker, H.C.J. (1979). Nomenclatuur en systematiek der psychologie. In H.C.J. Duijker, De problematische psychologie en andere psychologische opstellen (pp. 55-103). Amsterdam: Boom Meppel
- H.C.J. Duijker (1979). De problematische psychologie en andere psychologische opstellen. Amsterdam: Boom Meppel.
- Vittorio Busato (2020). De rook trekt op. Skepter, 33(2). https://skepsis.nl/eysenck/
- H.J. Eysenk (1992). A hundred years of personality research, from Heymans to modern times. Houten/Zaventem: Bohn Stafleu Van Loghum.
- Zie noot 3, p. 11.Z
- ie noot 5, p. 30
- Zie noot 3, p. 7.
Foto: Jac. de Nijs / ANEFO – Nationaal archief
