De schoonheid van de afwijking

Vier de variatie!

Stel, we noemen een korte lichaamslengte van iemand voortaan ‘kl’ en zeggen vervolgens tegen korte mensen dat ze zo klein zijn omdat ze ‘kl hebben’. In feite veranderen we dan de werkelijkheid want zo verbergen we dat we een geringe lichaamslengte tot een afwijking hebben gebombardeerd.

Iets dergelijks gebeurt in de Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, waarvan in 2013 de vijfde editie is uitgekomen, de dsm-5. Dit handboek definieert ruim driehonderd psychische stoornissen, bijvoorbeeld adhd, en bepaalt welke diagnosen gesteld kunnen worden. Het goede is dat de dsm, als wetenschappelijk product, spraakverwarring in de geestelijke gezondheidszorg reduceert door orde te scheppen in de wanordelijke werkelijkheid van ontwrichtende emoties en gedragingen. De DSM heeft echter tevens de macht heeft om de werkelijkheid te veranderen. Dit laatste vindt plaats omdat er een tendens is de beschrijvende termen als ‘dingen’ te gaan zien die de potentie hebben gevoelens en gedragingen te kunnen produceren. Net als in het ‘kl’ voorbeeld. Een definitie wordt dan ineens een oorzaak.
Het woord ‘stoornis’, het vertrekpunt van de dsm, drukt uit dat we vinden dat de gezondheidszorg er iets aan moet doen. Voor een aantal mensen met een stoornis is dat nuttig en belangrijk, want het betekent een enorme hulp en steun: eindelijk is er een verklaring voor hun problemen en kan de psychiatrie hen helpen. Sinds de jaren negentig zijn we echter van steeds meer eigenschappen gaan vinden dat de gezondheidszorg er iets aan moet doen. De DSM werd een soort etiquette handboek, dat beschrijft hoe mensen eigenlijk behoren te zijn. Variatie tussen mensen zijn we steeds minder gaan accepteren. Variatie wordt gezien als een afwijking en een afwijking is een stoornis. En we gebruiken alleen het woord stoornis als we bedoelen dat het er niet mag zijn. (…)
Dat we afwijkingen zien als stoornissen en die moeten zien te voorkomen is niet alleen een gevolg van de recente trends in wetenschap en industrie maar ook van een veranderende visie van de Nederlandse overheid. Lanceerde de overheid een aantal jaren geleden nog bewustwordingscampagnes voor allerlei stoornissen, nu propageert diezelfde overheid, mede als gevolg van de financiële crisis, dat je stoornissen moet zien te voorkomen. Hierbij denken we steeds minder in termen van collectiviteit, maar steeds meer in termen van het individu. Het individu dient zich beter te gedragen.
Falen en afwijken is er dus niet meer bij. Maar waarom hebben we eigenlijk zoveel aandacht voor individuele afwijkingen? En waarom moet elke afwijking worden behandeld? We zouden ook kunnen zeggen: laten we stoppen met het standaardiseren van alles en iedereen. Laten we de variatie vieren! In variatie en afwijkingen zit namelijk vaak het talent van mensen. Iedereen zou voor zichzelf moeten kunnen uitzoeken hoe je de eigen afwijking het beste kunt inzetten, bij voorkeur zinvol en mede ten behoeve van anderen. Variatie is gunstig voor onze economie en voor onze collectieve vooruitgang in het algemeen. Weg met de monocultuur. Het moet weer normaler worden om abnormaal te zijn.

Prof. dr. Trudy Dehue is hoogleraar wetenschapstheorie aan de Rijksuniversiteit Groningen.