We weten al langer dat mensen met psychische problemen vaker en meer dan gemiddeld roken in vergelijking met mensen zonder psychische problemen. Hoe het komt, was nooit duidelijk, maar vaak is het idee dat roken een soort zelfmedicatie is voor mensen met psychische problemen. Jorien Treur betwijfelt of dat de enige verklaring is en is geïnteresseerd in de relatie de andere kant op: kan roken leiden tot meer psychische problemen?
Een lastig te onderzoeken vraag, want roken hangt vaak samen met andere factoren, zoals stress of alcoholgebruik. Hoe weet je wat de bijdrage van roken precies is? Om het via een gerandomiseerde studie te onderzoeken, zoals dat bij de invloed van medicijnen vaak gebeurt, is in het geval van roken niet ethisch.
Treur onderzocht het op een andere manier. ‘Ik ben opgeleid als gedragsgeneticus en heb voor deze vraag een genetische methode toegepast. Tijdens mijn promotie heb ik al onderzoek gedaan naar de genetische invloeden op roken en andere verslavingen. We weten dat roken voor een belangrijk deel genetisch bepaald is. Er zijn bepaalde genetische varianten die bepalen of je minder of meer rookt. Dat is bijvoorbeeld afhankelijk van het aantal nicotinereceptoren in het brein. Dat gegeven kun je ook gebruiken om causaliteit te testen.’
En nu wordt het technisch: de methode heet Mendeliaanse randomisatie (genoemd naar Gregor Mendel, Oostenrijk, 1822, de grondlegger van de genetica, red.). Het houdt het volgende in: of je van je ouders een hoog of een laag risico-gen erft, wordt door toeval bepaald. Zo kun je stellen dat er in de populatie een soort gerandomiseerde groepen zijn met een aanleg om ofwel veel ofwel weinig te roken, los van stress of sociaal-economische status, enzovoorts.
Aangezien genetische effecten altijd erg klein zijn, kun je ze alleen in grote groepen onderzoeken. Internationaal zijn er veel databases waarin het dna van grote groepen mensen is verzameld, en ook of ze roken of depressief worden. Van die databases maakt Treur gebruik voor haar onderzoek, via zulke databases kan ze groepen van vijftigduizend tot soms wel een miljoen mensen in haar onderzoek betrekken. Met behulp van die gegevens kan ze nagaan of mensen met een hoog genetisch risico op roken vaker depressief worden. Als dat zo is, dan zou dat impliceren dat roken leidt tot een hoger risico op depressie. Treur: ‘Het onderzoek is wat ingewikkelder dan dit, maar dit is de basis.’
Stoppen met roken
Naast haar genetisch onderzoek, wil Treur ook andere soorten onderzoek bekijken om dezelfde vraag te beantwoorden. Als er inderdaad een effect van roken is, zouden de uitkomsten van alle studies dezelfde kant op moeten wijzen. Bijvoorbeeld: wat gebeurt er met depressieve klachten als mensen stoppen met roken? Als roken leidt tot meer psychische problemen, zou je verwachten dat mensen die stoppen mogelijk vaker iets opknappen. Of ze kijkt naar epidemiologisch onderzoek, waarin grote groepen mensen een tijd worden gevolgd. Treur: ‘Ik probeer zulke studies samen te brengen in mijn onderzoek.’
Tot slot voert Treur een experimentele studie uit samen met onderzoekers van de Universiteit van Amsterdam om een nieuwe methode te ontwikkelen die mensen kan helpen te stoppen met roken. Want als er een effect is van roken op depressie, dan is het extra belangrijk mensen te helpen met stoppen. Dat doen ze vaak niet, want mensen met psychische klachten hebben vaak het gevoel dat roken hen helpt. Maar Treur stelt dat het hen niet van hun sombere gevoelens afhelpt, maar dat ze ontwenningsverschijnselen aan het wegroken zijn. ‘De methode die we ontwikkelen, zijn we nu aan het testen. We brengen mensen in een online virtuele omgeving met risicosituaties en we trainen hen om iets anders te doen dan een sigaret opsteken. We hopen dat dit zich vervolgens naar het echte leven vertaalt.’
Treur heeft ook een systematische review gedaan van haar studies en de studies van anderen die Mendeliaanse randomisatie hebben gebruikt. En daaruit blijkt ook dat het meest waarschijnlijke is dat er een wederkerige relatie is: mensen die roken, hebben een hogere kans om psychische klachten te krijgen, maar andersom is het ook zo dat psychische klachten tot meer roken en moeilijker stoppen leiden. Treur: ‘Dat is te verklaren, als je slecht in je vel zit, heb je weinig motivatie om niet of minder te roken.’
Toen ik met mijn onderzoek begon, was het nog een vraag, inmiddels is er consensus over: roken kan leiden tot depressie
Consensus
Toen Treur aan haar onderzoek begon, in 2018, was het nog niet helemaal zeker dat roken psychische klachten kan beïnvloeden. Maar gedurende de jaren dat haar onderzoek loopt, is er consensus ontstaan over dat dit inderdaad het geval is. Treur wil daarom verder kijken, ze wil weten wat dit verband veroorzaakt. ‘Het heeft mogelijk te maken met inflammatie – ontsteking – en andere fysieke processen. Roken zorgt ervoor dat er allerlei ontstekingswaarden in het bloed omhoog gaan en zulke processen zijn ook weer geassocieerd met depressie. De meest waarschijnlijke link is dat door roken schadelijke stoffen in het lichaam komen, waardoor ontstekingswaarden in bloed omhooggaan, wat weer invloed heeft op het brein. En dat kan weer leiden tot depressie.’
Na haar Veni wil Treur ook het brein diepgaander onderzoeken. Want roken leidt er waarschijnlijk toe dat bepaalde regio’s in het brein kleiner worden. ‘De hippocampus is er een van en die is onder andere belangrijk voor het ontwikkelen van depressie, schizofrenie en bipolaire stoornis. Het zou kunnen dat de toxische stoffen die je binnenkrijgt door te roken ertoe leiden dat er in het brein cellen afsterven, waardoor de kans op een van de stoornissen groter wordt.’
Met haar onderzoek ontrafelt Treur hoe dat in het lichaam werkt. Daarnaast kan het tot hele praktische adviezen leiden. Neem een rookverbod bij instellingen. Daar is veel weerstand tegen, sommige psychiaters vinden het zielig om roken te verbieden, want ‘patiënten hebben al zo weinig’. Treur: ‘Maar als je ervan uitgaat dat roken ook psychisch schadelijk is, dan is een rookverbod alleen maar logisch.’
Deze rubriek belicht onderzoek waaraan de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (nwo) een Veni-, Vidi- of Vici-beurs heeft toegekend.
Beeld: Barbara Kieboom
