De zelfgekozen dood is van alle tijden. Verslagen strijders die zich heroïsch in hun zwaard stortten, Cleopatra’s adderbeet of, minder prozaïsch, wanhopige gevangenen die zich tegen het hoogspanningsdraad van een concentratiekamp wierpen. De geschiedenis trekt een bloedig spoor van gewilde en minder-gewilde, maar wel zelfverkozen doden.
Ook de literatuur kent de zelfgekozen dood als terugkerend thema. De zelfmoord in Goethe’s briefroman Die Leiden des jungen Werthers (1774) vond navolging bij jongeren uit romantische kringen. Nu wordt betwijfeld of zo’n Werther-effect wel echt bestaat. De lijst van schrijvers die uit het leven stapten, is verontrustend lang (zie De laatste deur van Jeroen Brouwers). Zo vocht Joost Zwagerman jarenlang tegen depressies en zelfmoordneigingen. Hij verkoos uiteindelijk de dood ‘door eigen hand’, om met de titel van zijn eigen boek tegen zelfmoord te spreken. Na zijn dood twistten vriend en vijand over de vraag of hij die dood wel echt had gewild. Wij kunnen niet achteraf wegen wat voor hem ondragelijk was.
Euthanasie verscheen pas ten tonele toen artsen een prominente rol gingen spelen. Bij Sigmund Freud was kaakkanker geconstateerd. Hij weigerde zware pijnstillers, omdat hij helder wilde kunnen denken. En hij bleef roken. Toen de pijn ondragelijk werd, verzocht hij zijn lijfarts hem te ‘helpen’ zoals eerder afgesproken. Die arts diende een dodelijke dosis morfine toe en Freud stierf op 23 september 1939.
Sinds 2002 staat de wet euthanasie (door artsen) toe bij uitzichtloos, duurzaam en ondragelijk lijden. Oprekking van de wet plaatst de samenleving sindsdien voor dilemma’s. Zijn er grenzen aan de wilsbekwaamheid van dementerenden en psychiatrische patiënten? Beslist een behandelend arts of de patiënt met het zelfbeschikkingsrecht? Moet de pil van Drion of het laatste-wilpoeder vrij beschikbaar zijn? Moet hulp bij zelfdoding worden geschrapt uit het strafrecht? Is voltooid leven voldoende grond voor euthanasie? Hoe moet een hulpverlener omgaan met zulke vragen?
Moeilijke vragen, geen gemakkelijke antwoorden. Zij komen in dit themanummer over levenseinde aan de orde.
