Ratio, emotie en gevoel

‘Maar op het laatste moment weet de mensheid tegen alle verwachtingen in te triomferen dankzij iets wat de aliens, de robots en de supercomputer niet verwachten en niet begrijpen: liefde.’

Yuval Noah Harari, Homo Deus, P. 401.

Bij de huidige wereldwijde polarisatie gaat het niet meer om een ideologische strijd tussen katholicisme en protestantisme of communisme en kapitalisme. De strijd gaat tussen de twee meest primaire menselijke kwaliteiten: rede en emotie.

Het meest dramatisch werd dit zichtbaar in de Amerikaanse verkiezingsdebatten tussen Donald Trump en Hillary Clinton en vier jaar later Joe Biden; Clinton en Biden met koele argumenten, Trump met warme passie. Maar geen enkel begrip voor elkaar, geen spoor van verbinding.

Een vergelijkbare polarisatie komt terug in veel actuele onderwerpen, zoals in de klimaatdiscussie tussen wetenschappelijk onderbouwde cijfers en emoties van sceptici. Maar ook in vriendschappen en liefdesrelaties.

In essentie zijn dit ethische vraagstukken, en onze ethiek is gebaseerd op een impliciet mensbeeld: ons bewustzijn is een strijd tussen positieve rationaliteit en negatieve emotie. Maar stel nu dat dit mensbeeld over ons bewustzijn niet klopt? Dan blijven deze tegenstellingen onoplosbaar.

Intellectuelen zoals Antonio Damasio, Yuval Noah Harari en Jonathan Haidt tonen aan dat morele besluiten geen rationele besluiten zijn, niet gebaseerd zijn op primaire emoties, maar op een derde deel van ons bewustzijn: ons gevoel. Het lijkt erop dat de meeste intellectuelen en politici blind zijn voor deze boodschap. Een paradigma over ons bewustzijn verandert niet zomaar. Harari en Damasio waarschuwen dat we ons bewustzijn kunnen verliezen aan algoritmes en stellen dat het urgent is om de nieuwste inzichten over ons bewustzijn zo snel mogelijk praktisch toe te passen. Het toepassen van deze inzichten vraagt evenwel een gedragsverandering die juist onmogelijk is vanuit onze rationaliteit.

Vandaar nu eerst een klein gedachtenexperiment. Neem even de tijd je in te leven in een recent conflict met een geliefde, goede vriend, of op sociale media. Voel opnieuw hoe het was om elkaar ‘de waarheid te vertellen’. Wat was jouw rol? Meer de koele argumenten of juist de heftige emoties? En wat was je oordeel over de rol van de ander?

Verderop zal ik ingaan op een uitweg uit jouw conflict. Eerst bespreek ik een nieuw model van ons bewustzijn.

Intelligentie of bewustzijn?

Televisiepresentator Arjan Lubach liet eind 2020 zien hoe je na drie klikken op YouTube of Facebook al in een bubbel terecht kunt komen. Waar je vervolgens eindeloos in je gelijk bevestigd wordt. Het toverwoord hier is algoritme. Slimme algoritmes kennen jou beter dan jezelf, en brengen jou in die nieuwsberichten of commerciële reclames waarin je je thuis voelt en waar machthebbers of commerciële bedrijven jou kunnen manipuleren of gebruiken.

De macht van algoritmes is een gevolg van een misverstand van 2500 jaar westerse psychologie en filosofie: het waanidee dat rationele intelligentie het belangrijkste deel van ons bewustzijn is. Harari waarschuwt in zijn boek Homo Deus dat de wetenschap op een allesomvattend dogma afkoerst: dat organismen algoritmen zijn en dat het leven dataverwerking is. Daardoor wordt intelligentie losgekoppeld van bewustzijn. Hij stelt dat de belangrijkste vraag van deze eeuw is: ‘Wat is waardevoller, intelligentie of bewustzijn?’ (Harari, 2018, p. 409).

Volgens Harari kan de wetenschap wel iets over intelligentie zeggen, en over algoritmen, maar niet over bewustzijn. Daarvoor hebben we methoden nodig die de geest rechtstreeks kunnen observeren, bijvoorbeeld meditatie zoals ontwikkeld in het boeddhisme. Harari stelt dat dit zelfonderzoek naar ons bewustzijn het meest urgente onderzoeksproject van deze eeuw is.

Bewustzijn

Hoe werkt ons bewustzijn? De bestseller De meeste mensen deugen van Rutger Bregman en Het rechtvaardigheidsgevoel van Jonathan Haidt beschrijven hoe mensen een deugdzame kant hebben, van waaruit we ons met een groep verbinden, maar waardoor we tegelijkertijd blind worden voor de mening van andere groepen. We gaan dan primair uit van onze intuïties of emoties en verdedigen dat achteraf met rationele argumenten.

Hoe kom je dan uit een conflict? Het volgende citaat illustreert de gebruikelijke psychologische adviezen om conflicten op te lossen: ‘Stuur aan op een wapenstilstand. Bijt op je tong, slik je beschuldigingen in en gun elkaar een adempauze. Laat na de emotionele uitbarsting de ratio weer de overhand nemen’ (Swinnen, 2021, p. 27).

Maar als die ratio alleen argumenten achteraf levert om je primaire emoties te verdedigen, dan kan dat nooit de oplossing van het conflict opleveren. Dat weet ik al te goed uit eigen ervaring. Wat herken jij hiervan, bij jezelf en in je omgeving? En in het conflict dat je eerder beschreven hebt?

Een model voor ons bewustzijn

De polarisatie tussen ratio en emotie lijkt dus niet te verdwijnen door de ratio weer de overhand te laten nemen. We hebben een nieuw model voor ons bewustzijn nodig om conflicten op te kunnen lossen.

Het standaardmodel van ons bewustzijn in onder meer filosofie en psychologie gaat uit van dualisme: het rationele denken tegenover emoties en gevoelens. Daarbij worden emoties en gevoelens veelal door elkaar gebruikt en zelden goed gedefinieerd. In het dagelijks spraakgebruik zien we echter veel meer een driedeling in ons bewustzijn. In je hoofd met je gedachten, de gevoelens van liefde vanuit het hart, en het emotionele korte lontje vanuit de onderbuik.

Interessant is dat het denken over ons bewustzijn zo’n 2500 jaar geleden bij Plato ook begon met deze driedeling: ‘Het denken heeft zijn zetel in het hoofd, het gevoel in de borst, de begeerte (de emotie) in het onderlijf’ (Störig, 2007, p. 172). Plato plaatste het denken wel op de eerste plaats – en dat is steeds sterker geworden, via Descartes’ ‘Ik denk dus ik ben’ en Kants ‘Bedien je van je eigen verstand’.

Recent neurowetenschappelijk onderzoek en nieuwe inzichten in de psychologie stellen dat de nadruk op de menselijke rationaliteit een grote vergissing is. Damasio (2019, p. 217): ‘Het denkbeeld dat de rede de leiding zou moeten nemen moet als pure dwaasheid worden beschouwd.’ En moraalpsycholoog Jonathan Haidt (2021, p. 112) stelt: ‘De verering van de rede, die je soms aantreft in filosofische en wetenschappelijke kring, is een waanidee. Het is een voorbeeld van geloven in iets wat niet bestaat.’

Ook het dualistische idee van rationaliteit ten opzichte van gevoel en emotie is een vergissing. Recente publicaties in de psychologie en neurowetenschap pleiten voor een driedeling in ons bewustzijn. Neem bijvoorbeeld de popularisering van dat idee door Piet Vroon (1989). In onze hersenen zouden drie verschillende structuren zijn te onderscheiden, die hij benoemt als het reptielenbrein (de hersenstam), het zoogdierenbrein (het limbisch systeem) en het mensenbrein (de hersenschors).

Damasio onderscheidt eveneens drie delen in ons bewustzijn: het denken, het voelen en de emoties. Damasio wijst de rationaliteit als bron van moraal af, en stelt vervolgens: ‘Ook moet de gedachte worden afgewezen dat we simpelweg onze emoties moeten volgen’ (Damasio, 2019, p. 217). Het zijn de gevoelens (waarvan de belangrijkste liefde en altruisme zijn) die volgens hem de essentie van ons bewustzijn zijn, gevoed door emoties en gedachten. Ook in het boeddhisme is deze driedeling van ons bewustzijn terug te vinden (Den Boer, 2013a, p. 5758).

Denken, gevoel en emoties zijn niet alleen verschillende delen van ons bewustzijn. In ons hart en onze buik zijn ook neurologische netwerken te vinden die onder meer met hormonen een grote invloed op ons hebben. Damasio beschrijft het etherische zenuwstelsel in de buik als het allereerste brein. Dit zenuwstelsel speelt een belangrijke rol bij gevoelens en stemmingen en produceert 95% van de serotonine, de neurotransmitter die een sleutelrol speelt bij affectieve stoornissen en de correcties daarvan (Damasio, 2019, p. 131). Het hart heeft ook een eigen netwerk van tienduizenden neuronen, die je als ‘kleine hersenen’ zou kunnen benoemen. Het hart scheidt onder meer oxytocine af, het liefdeshormoon.

‘De verering van de rede, die je soms aantreft in filosofische en wetenschappelijke kring, is een waanidee’

Om vanuit deze inzichten te komen tot een model van ons bewustzijn, heb ik me laten inspireren door een van de belangrijkste filosofen van de twintigste eeuw: Ludwig Wittgenstein. Hij stelt dat veel filosofische tegenstellingen veroorzaakt worden door ondoordacht taalgebruik. Het is immers niet de taak van de filosofie om met nieuwe begrippen te komen, maar om de bestaande begrippen nauwkeurig te bekijken en te ordenen (Snel, 2020).

Als ik dat doe, vanuit ons dagelijks spraakgebruik en mijn onderzoek, kom ik tot het volgende model van ons bewustzijn:

• Rationaliteit/ denken (hoofd);
• Positieve gevoelens zoals liefde, compassie en altruïsme (hart);
• Negatieve emoties zoals haat en woede (buik).

Hoe verhouden deze zich tot elkaar?

Algoritmen, intelligentie en moraal

De nadruk op de rationaliteit in ons morele handelen is volgens Damasio en Haidt een vergissing. Dan wordt duidelijk waarom de nadruk op intelligentie en algoritmes zo’n groot gevaar is voor onze samenleving.

Damasio schrijft dat intellectuele processen zich heel goed lenen voor een algoritmische weergave, maar kunstmatige organismen kunnen geen gevoelens genereren. En juist die gevoelens maken ons karakteristiek menselijk. Damasio (2019, p. 193): ‘Morele waarden komen voort uit processen van beloning en straf die werken door middel van chemische, viscerale en neurale processen in creaturen die voorzien zijn van een geest. De processen van beloning en straf leiden tot niets anders dan gevoelens van genot en pijn. De waarden die onze culturen in ere hebben gehouden, in de vorm van kunst, religieuze overtuigingen, rechtspraak en rechtvaardig bestuur, zijn gesmeed op basis van gevoelens. Zodra we het huidige chemisch substraat voor lijden en voor het tegendeel daarvan, genot en floreren, zouden verwijderen, zouden we de natuurlijke basis verwijderen voor de morele systemen die we momenteel kennen.’

Hoe werkt dit morele gevoel? Vanuit een gevoel van altruïsme kunnen we ‘het onophoudelijk najagen van ons eigenbelang onder controle houden’. Vanuit dit gevoel kunnen we de impulsen van onze gedachten en emoties weerstaan. ‘We hebben een keuzevrijheid.’ Altruïsme ‘kan als een bewuste menselijke strategie worden geanalyseerd en onderwezen’ (Damasio, 2019, p. 221).

Je bent niet de wirwar van je gedachten en emoties

Oefenen

Hoe kunnen we oefenen in altruïsme? Damasio stelt dat het probleem van ons menselijk bewustzijn is dat de verschillende delen van ons brein niet goed verbonden zijn. Zijn onderzoek toont aan dat weerstand tegen verandering in verband staat met een conflictueuze relatie tussen hersensystemen die respectievelijk met emotieve neigingen, met gevoelens en met de rede te maken hebben.

Het project van de menselijke moraliteit is dan om telkens opnieuw verbinding te maken tussen deze drie strijdende delen van ons bewustzijn. Daarbij is het voelen de essentie van ons bewustzijn en de verbindende schakel tussen denken en emotie. Dit voelen is essentieel voor het maken van morele keuzes. Volgens Damasio zijn de waarden van onze culturen gesmeed op basis van gevoelens.

En dit morele gevoel moet geoefend worden: ‘Moreel gedrag bestaat uit een reeks vaardigheden, verworven door herhaalde oefensessies, gedurende een lange periode, op basis van bewust geformuleerde principes en redenen, wat vervolgens “een tweede natuur” in het cognitief onbewuste wordt’ (Damasio, 2010, p. 309).

Maar dat oefenen is precies wat niet gebeurt in onze samenleving, en zeker niet op onze universiteiten. Waarom niet? Bregman (2020, p. 462) kon het niet opbrengen om te mediteren en viel weer terug op de ratio van de Verlichting om zijn tien leefregels te onderbouwen.

Deze afkeer van oefenen en mediteren geldt zelfs voor een hoogleraar Boeddhologie. Toen ik de Leidse hoogleraar Jonathan Silk interviewde voor mijn boek over het boeddhisme, vertelde hij nog nooit gemediteerd te hebben, en dat ook nooit te gaan doen (Den Boer, 2008b).

Meditatie

Harari oefent wel met meditatie en eindigt zijn boek met 21 lessen voor de 21e eeuw met een inspirerend hoofdstuk hierover. Volgens hem heeft de wetenschap nog geen enkele verklaring gevonden voor gevoelens als liefde en altruïsme. En zelfonderzoek van de geest, door bijvoorbeeld meditatie, is voorlopig de enige manier om deze gevoelens te kunnen onderzoeken (Harari, 2020, p. 382).

Wat is meditatie? In meditatie kun je de geest zien als een stroom van subjectieve ervaringen die je kunt observeren zonder je daaraan vast te houden. Zo kunnen we onze eigen geest leren doorgronden. Harari beschrijft hoe je in meditatie kunt ontdekken dat gedachten en emoties opkomen en weer verdwijnen, zoals de wind uit verschillende richtingen kan komen, maar je zelf niet die wind bent. Je bent niet de wirwar van gedachten en emoties. Je bent niet dat verhaal. Het menselijk lijden ontstaat als je je aan je egoïstische zelf gaat hechten. Bevrijding ontstaat door het loslaten van alle gehechtheid en identificatie.

Maar meditatie wordt in het Westen soms ook ingezet voor egoïstische doelen als jezelf lekker voelen of tevreden medewerkers hebben in een bedrijf (Linnemann, 2019). In het boeddhisme is meditatie juist een methode om egoïsme te leren herkennen en te transformeren in altruïsme. Daarvoor is in het boeddhisme de intentie van de meditatie heel belangrijk, met als belangrijkste en meestgebruikte intentie liefdevolle aandacht (Den Boer, 2013 1).

Reactie Wouter Schoonman: Love is in the air

Het essay van Jan den Boer is prikkelend. Hij beweert dat de mensheid eeuwenlang een ernstige vergissing gemaakt heeft: in de mens heersen geen twee maar drie systemen. Naast rede en emotie is er het gevoel. De door hem aangehaalde neurowetenschappers wijzen zelfs op neuronale systemen rond de buik en het hart die bepaalde stofjes afscheiden. Die stofjes beïnvloeden vervolgens weer onze ‘state-of-mind’. Zijn tabel onderaan deze pagina over buik, hart en hoofd spreekt boekdelen.
Kijk in die tabel vooral naar het laatste woord in elke kolom: twee keer egoïsme en een keer altruïsme. Volgens Den Boer wordt het tijd dat we de rationaliteit niet meer als hoogste goed beschouwen. Want rationeel redeneren kunnen algoritmen met Big Data ook (Busato, Schoonman, & Van Baal, 2021), maar dat is niet het wezen van ‘mens-zijn’.
Ok, point taken. We moeten meer richting Liefde en Altruïsme. Lief zijn voor elkaar, zelfonderzoek via meditatie, je trainen in mindfulness en erkennen dat gevoelens belangrijk zijn. Dit alles moet leiden tot verbinding in de samenleving in plaats van de huidige polarisatie.
Wat zou ik graag met Den Boer meegaan op zijn reis. Ik geloof in de goedheid van mensen, net als Bregman (2019) overigens, ik doe aan meditatie en probeer vriendelijk te leven. Maar deze luxe is niet velen gegeven. Ongeveer een miljard mensen op deze aarde leeft onder de armoedegrens van een dollar per dag. Voor hen is overleven een dagelijkse opgave. En ook in Nederland heerst (relatieve) armoede. Deze mensen zal het een zorg zijn hoe we psychologisch in elkaar zitten. Zoals Bertold Brecht (1928) het ooit formuleerde: Erst kommt das Fressen, dann kommt die Moral. En bij politici en machthebbers zal het evenmin een issue zijn. Hoe blijf ik op het pluche, is een relevantere vraag in die kringen.
Zelfs als Nederlandse wetenschappers bij Jan den Boer constateren dat er ‘geen vraag is’ naar training in compassie, liefde en altruïsme dan lijkt hij een eenzame weg te bewandelen. Maar een dappere en lovenswaardige weg is het zeker wel! Love is in the air!

Dr. Wouter Schoonman is bedrijfspsycholoog en Zazen-beoefenaar. Meer informatie is te vinden in zijn ‘verzameld werk’ (2012, 2013). Ook is hij lid van de redactieraad van De Psycholoog.

– Bregman, R. (2019). De meeste mensen deugen. Amsterdam: De Correspondent.
– Busato, V., Schoonman, W., & Van Baal, E. (2021; red.). Themanummer: Big Data. De Psycholoog, 56(2), 3-75.
– Schoonman, W. (2012). Mensen beoordelen. Voor HRM-professionals (Vol. 1). Amsterdam: Witte Ridders.
– Schoonman, W. (2013). Mensen beoordelen. Voor managers (Vol. 2). Amsterdam: De Witte Ridders.
– Weil, K. & Brecht, B. (1928). Die Dreigroschenoper. Berlin.

Conflictoplossing

Dan nu mijn eigen ervaring met meditatie. Ik heb uitgebreid studie gedaan, interviews gehouden met wetenschappers en spirituele leraren (onder meer uit het Tibetaans boeddhisme). Op basis van dertig jaar ervaring met eigen meditatie en het geven van meditatietrainingen een meditatie ontwikkeld om de driedeling van ons bewustzijn te kunnen ervaren, onderzoeken en vervolgens een verbinding te creëren tussen denken, voelen en emoties (Den Boer, 2008a, 2008b, 2012, 2013a/b), 2014, 2015, 2016, 2019). De meditatie duurt ongeveer 15 minuten. Als ik deze meditatie doe, ook al ben ik moe en gestrest, ben ik vrijwel altijd na 15 minuten weer helder, ontspannen en meer in contact met mijn gevoel van liefdevolle aandacht. Vervolgens pas ik deze meditatie toe in relatietherapie, trainingen en discussies over kwetsbare onderwerpen.

In één zo’n discussie was het fascinerend om te zien hoe men eerst elkaar ‘de waarheid vertelde’, en vervolgens na 15 minuten meditatie een open gesprek vanuit ‘waarachtigheid’ kon voeren. De groep had vooraf een korte toelichting gekregen op onze betekenis van waarheid en waarachtigheid en de rol van emotie, ratio en gevoel daarin. In het schema hieronder is dit samengevat:

Jouw ervaring

Dan is het nu tijd terug te gaan naar jouw ervaring, het conflict zoals je dat aan het begin van dit artikel doorvoeld en opgeschreven hebt. Neem opnieuw 5 minuten de tijd om je in dat conflict in te leven, voel de emoties en kijk naar alle argumenten.

Je kunt vervolgens onderstaande eenvoudige versie van onze meditatie doen. Neem hiervoor ongeveer een kwartier, bij voorkeur met ontspannende muziek in een rustige ruimte.

Je gaat iets dieper en sneller ademen, door je mond, gedurende de hele meditatie. Je onderzoekt eerst je eigen ‘waarheid’. Je legt afwisselend twee handen op je hoofd en observeert je gedachten en twee handen op je onderbuik en je observeert je emoties. Metaforisch kun je dit ervaren als golven die je meeslepen. Ervaar hoe het is als je je volledig identificeert met je eigen waarheid.

Vervolgens maak je contact met dat deel van je geest dat een nieuwsgierige observator is, waarin je een gevoel van waarachtigheid kunt gaan ervaren. Metaforisch kun je dit ervaren als een diepe rustige zee van pure aandacht. Verbind dit met je hart, door twee handen op je hart te leggen. Vervolgens kun je onderzoeken of je dit gevoel van waarachtigheid in contact kunt brengen met iemand met wie je een conflict hebt, zoals je eerder voor jezelf opgeschreven hebt – ofwel in je verbeelding, ofwel, bij voorkeur, in het echt.

Als je hiervoor tijd neemt, kun je iets ervaren van de bevrijding van je egoïstische zelf en het ervaren van een gevoel van altruïsme.

Conclusie

De eeuwenoude tegenstelling tussen emotie en rede blijkt op een belangrijke vergissing te berusten: de overschatting van de rede en het niet onderkennen van het belang van gevoelens als liefde en altruïsme. Recente publicaties uit de neurowetenschappen en de psychologie, gecombineerd met inzichten uit meditatieve disciplines zoals het boeddhisme, bieden de mogelijkheid van een driedeling van het bewustzijn: denken, voelen en emotie. Daarbij is het voelen de essentie van ons bewustzijn, en kan meditatieve oefening vanuit een positieve intentie bijdragen aan een verbinding tussen de drie delen van ons bewustzijn, en vervolgens aan verbinding tussen mensen en groepen mensen onderling. Van conflict naar verbinding – die hoop wil ik met dit essay delen.

Jan den Boer studeerde filosofi e en bouwkunde, volgde een opleiding in lichaamsgerichte therapie en vele trainingen op het gebied van boeddhisme, coaching en meditatie. Hij is projectmanager bij een gemeente, (relatie-)therapeut, trainer in tantra, meditatie en gedragsverandering en publicist. Een bewerkte versie van dit stuk verscheen in het Vlaamse blad Psyche & Brein. E-mail: jancarolinetantra@outlook.com.

Literatuur

1. Bregman, R. (2020). De meeste mensen deugen. Amsterdam: De Correspondent.
2. Damasio, A. (2001). Ik voel dus ik ben. Amsterdam: Wereldbibliotheek.
3. Damasio, A. (2003). Het gelijk van Spinoza. Amsterdam: Wereldbibliotheek.
4. Damasio, A. (2010). Het zelf wordt zich bewust. Amsterdam: Wereldbibliotheek.
5. Damasio, A. (2019). De vreemde orde der dingen. Amsterdam: Wereldbibliotheek.
6. Den Boer, J.W. (2008a). Het is tijd voor een liefdesrevolutie. Amsterdam:
7. Bert Bakker.
8. Den Boer, J.W. (2008b). Boeddhisme. Kampen: Ten Have.
9. Den Boer, J.W. (2012). Schakel door naar je hart. Rotterdam: De Driehoek. Den Boer, J.W. (2013a). Interview met Tulku Lobsang. Bewustzijn Magazine, 27, 56-59.
10. Den Boer, J.W. (2013b). Interview met Jan Verplaetse. BewustZijn Magazine, 29, 3741.
11. Den Boer, J.W. (2014). Interview met Victor Lamme. Filosofie, maart, 5557 D
12. en Boer, J.W. (2016). Interview met Dick Swaab. Spiegelbeeld, november, 4246.
13. Den Boer, J.W. & Van Wijngaarden, C.S. (2019). Tantra, het geheim van de liefde. Geraardsbergen: Milinda.
14. Haidt, J. (2021). Het rechtvaardigheidsgevoel. Utrecht: Ten Have.
15. Harari, Y. N. (2018). Homo Deus. Amsterdam: Thomas Rap.
16. Harari, Y. N. (2020). 21 lessen voor de 21e eeuw. Amsterdam: Thomas Rap.
17. Linneman, E. (2019). Kauwen op een rozijn helpt echt niet tegen uitbuiting en onderbetaling. De Volkskrant, 20 september 2019.
18. Snel, JD. (2020). Filosofie Scheurkalender, 2 juli 2020. Nijmegen: Veen media.
19. Störig, H. J. (2007). Geschiedenis van de filosofie. Utrecht, het Spectrum.
20. Swinnen, W. (2021). Waarom liefde en haat zo dicht bij elkaar liggen. Psyche & Brein, 2, 2428.
21. Vroon, P. A. (1989). Tranen van de krokodil. Baarn: Ambo.

Beeld: Chiara Arkesteijn