Robots in de zorg

Kunnen robots empathisch zijn? – Lilian Geurtsen

Technologische innovaties in de zorg volgen elkaar in hoog tempo op. Doorgaans worden deze innovaties vanwege de vele voordelen voor zowel zorgvrager als -verlener spoedig omarmd. Sommige vernieuwingen worden echter met enige voorzichtigheid verwelkomd. Dit kan liggen aan het feit dat zorgverleners in de regel (terecht!) beschermend zijn naar de vaak kwetsbare mensen die onder hun hoede vallen. Ook zijn ze nogal eens (terecht!) trots op het werk dat zij doen en kritisch op technologie die hun werk direct beïnvloedt. Daarbij is voor zowel zorgverleners als -vragers in met name de ouderenzorg de nieuwste technologie vaak niet vanzelfsprekend. Dat wil niet zeggen dat vernieuwing uiteindelijk niet omarmd wordt, alleen heeft dat soms wat meer tijd nodig.

Luc de Witte beschrijft in zijn artikel de angst voor robots. Hij stelt dat mensen snel gewend raakten aan smartphones en tablets, en daarom ook snel aan robots moeten kunnen wennen. Het verschil is wellicht dat een robot in zekere mate zelfdenkend is, terwijl een smartphone ‘slechts’ een slim apparaat is dat de gebruiker zelf kan bedienen. Om die reden zal er mogelijk ook weinig bezorgdheid zijn over adl-robotarmen of operatierobots. Dit type robots komt immers op hetzelfde neer: ondersteuning van een slim apparaat bij een concrete taak. Voor sociale robots ligt dat anders. Hier gaat het niet om het vervangen van losse taken, maar om intermenselijk contact, wat uit oneindig meer componenten en nuances bestaat.

Toch lijken er in de huidige praktijk van de ouderenzorg zeker mogelijkheden te zijn voor de inzet van sociale robots. Eenzaamheid is een groot probleem onder ouderen. Onlangs stelde Luc Bonneux, arts ouderengeneeskunde en epidemioloog, in Trouw dat eenzaamheid ouderen meer kwelt dan ziekte1. Niet alleen ouderen die, op verzoek van de regering ‘zo lang mogelijk thuis wonen’, kunnen schrijnend eenzaam zijn. Ook in het verpleeghuis moeten zij maar zien of ze aansluiting vinden. Bovendien is personeelstekort in verpleeghuizen niets nieuws, waardoor ‘quality time’ met intermenselijk contact er zomaar bij kan inschieten. Legio mogelijkheden dus voor sociale robots om de eenzaamheid tegen te gaan; los van of een robot geschikt is voor intermenselijk contact is iets toch beter dan niets.

Maar zal een robot in de zorg een mens kunnen vervangen? De Witte stelt dat robots dingen kunnen die wij als mensen niet kunnen, en dat vaak ook nog beter doen. Geldt dat ook voor zorg verlenen? Als het om intermenselijk contact gaat, verwacht je in een robot een intelligente gesprekspartner. Nu is kunstmatige intelligentie een hot topic en lijkt daarin het probleem niet te zitten. Als je echter wenst dat robots optimaal dienstbaar kunnen worden gemaakt aan onze menselijke capaciteiten, behoeften en wensen, is er wellicht meer nodig dan alleen intellect. Hoewel een robot bij mensen emoties kan ontlokken, zou het interessant zijn te achterhalen of robots omgekeerd ook empathie kunnen ervaren. Is dat immers niet de essentie van zorg verlenen?

Lilian Geurtsen is naast verpleeghuispsycholoog in de revalidatie en psychogeriatrie bij Aafje Rotterdam, fanatiek Twitteraar over (ouderen)zorg en psychologie. Twitter: @GeurtsenLilian.

1. http://www.trouw.nl/tr/nl/4516/
   Gezondheid/article/detail/
   4121747/2015/08/16/
   Eenzaamheid-kwelt-oudere-
   meer-dan-ziekte.dhtml 

Onvoorwaardelijke acceptatie – Maritza Allewijn

Om de toekomst te kunnen begrijpen, moet je soms de geschiedenis in duiken. Als beginnend psycholoog in de ouderenzorg, eind jaren tachtig van de vorige eeuw, kregen we de vraag om tilhulpmiddelen te beoordelen op psychische gevolgen voor degenen die ermee geholpen werden. Ik deed, met een mengeling van wantrouwen en nieuwsgierigheid, enige observaties. Verschillende verpleeghuisbewoners met ernstige beperkingen werden in een passieve lift getild: een soort grote draagzak aan een elektrisch bedienbare hefboom. Niet een van hen vertoonde angst- of afweerreacties. Zij leken de geleidelijkheid van de bewegingen en de steun van de mat juist als comfortabel te ervaren, anders dan ik soms zag bij mensen die ondersteund door twee zorgmedewerkers van bed naar stoel werden verplaatst. Sindsdien luister ik niet meer naar mijn intuïtieve wantrouwen jegens technische innovaties in de zorg en tracht ik als inmiddels ervaren ouderenpsycholoog mijn kennis over te dragen aan ontwerpers, techneuten en onderzoekers. Want als in een sector gedreven door gedreven door medemenselijkheid ook een winstoogmerk een rol gaat spelen, bestaat het risico van quick-fit oplossingen. Daarom is het belangrijk dat ouderenpsychologen zich bemoeien met de ontwikkeling van robotica in de ouderenzorg.

In het Alzheimercafé Laren hadden we onlangs een boeiende discussie na een presentatie van Margo van Kemenade die aan de Vrije Universiteit onderzoek doet met zorgrobot Alice. Zij liet korte videofragmenten zien van robotica in de zorg. De ‘hulprobots’, die bijvoorbeeld hielpen bij het douchen of tillen, werden met scepsis ontvangen. ‘Verzorgen is mensenwerk’, ‘Geef mij maar een aardige zuster aan bed’, waren veel gehoorde reacties. Hoe anders de reacties op de sociale robots Zora en Alice! Alle aanwezigen, mensen met dementie en hun mantelzorgers, wilden wel zo’n elektronisch maatje dat luistert, zingt, danst en meeleeft. Het is dus de vraag hoe straks de taakverdeling zal zijn tussen zorgverleners en robots: wie helpt bij het wassen en aankleden en wie geeft er aandacht?

Een voor psychologen interessante vraag: wat is er aantrekkelijk aan een sociale robot? Ik vermoed dat het begrip ‘onvoorwaardelijke acceptatie’ hierin een cruciale rol speelt. Psychologen weten hoe belangrijk die acceptatie is voor het effect van psychotherapie, maar ook dat een menselijke therapeut die niet altijd kan opbrengen en overdragen. Een therapeut is immers ook een mens met emoties, irritaties en tekortkomingen. Robots kunnen juist die onvoorwaardelijke acceptatie, die ouderen vaak ook zo waarderen in contact met dieren, wel eens heel goed gaan bieden. Zij kennen geen teleurstelling als stemmingsklachten lang aanhouden of als een cliënt moeilijk te motiveren blijkt voor huiswerkopdrachten. Dat kan hen heel geschikt maken voor depressietherapie bij ouderen. Het dwingt ons wel het concept ‘onvoorwaardelijke acceptatie’ beter te operationaliseren: waar bestaat die uit, hoe breng je die over op de cliënt, wat zijn de verbale en non-verbale uitingen ervan in het contact?

Ook voor mensen met dementie kan een onvoorwaardelijk accepterende robot een verademing zijn. Als gesprekspartner die niet geïrriteerd reageert als je voor de zoveelste keer hetzelfde verhaal vertelt, die enthousiast blijft als je je eigen prestaties wat aandikt om je beschadigde gevoel voor eigenwaarde op te krikken. Of als tafelgenoot die zich niet ergert als je je niet houdt aan de gangbare etiquette, als kompaan die geen verdriet voelt over jouw ‘aftakeling’ ,maar je eerder complimenteert over wat je allemaal wel kan en doet.

Robots zijn nog niet zover, al lijkt Alice momenteel een hele goede opleiding te krijgen tot ‘onvoorwaardelijk accepterend hulpverlener’. Als ze gediplomeerd is, huur ik haar graag in voor een uurtje per week steunende supervisie. Dan kan ik vol goede moed complexe situaties in mijn werk het hoofd blijven bieden.

Maritza Allewijn is gz-psycholoog ouderen en werkt bij het Kennis en Behandelteam van zorgaanbieder De Rijnhoven. Ook is ze directeur van de PgD Psychologische expertise voor de ouderenzorg, een professioneel geleid kennisnetwerk voor psychologen in de vvt-sector. Twitter: @MaritzaAllewijn #zorgrobotica