Heb je net een leuk idee voor een onderzoek, moet je voorstel langs de ethische commissie. De beroepscode van het NIP, de Wet Bescherming Persoonsgegevens en een aantal andere juridische documenten vormen de basis van het toetsingskader voor de ethische commissie. Maar wat nou precies de normen en exacte toetsingscriteria zijn, lijkt subjectief en multi-interpretabel…
Uitgangspunt is het beschermen van de proefpersonen. Een proefpersoon moet erop kunnen vertrouwen dat hij/zij in goede handen is, en niet gehavend uit het onderzoek komt. Door de mate van afhankelijkheid is de proefpersoon enorm kwetsbaar en daar moeten we voorzichtig mee omgaan.
Maar ja, als sociaal psycholoog in het veiligheidsdomein gaat het mij nou juist om authentieke menselijke gedragingen in crises en stressvolle omstandigheden. En die krijg je niet wanneer deelnemers vooraf volledig geïnformeerd worden. Een onderzoek zoals het Stanford Prison Experiment zou tegenwoordig lastig te realiseren zijn. Doordat we de proefpersoon willen beschermen tegen uitbuiting en leed dienen (voor de proefpersoon) onverwachte emotionele en stressvolle situaties uit het onderzoek geweerd te worden. Tegelijkertijd bestaat de wens spontane gedragingen te onderzoeken.
En daar zit de crux: het van tevoren informeren en niet te veel blootstellen aan stress zorgt voor een prettige ‘center parcs’-ervaring, maar levert dat de inzichten op waar wetenschap en praktijk op zitten te wachten? Zeker als het specifieke doelgroepen zoals politie en militairen betreft, vraag ik me af of dit eerlijk is. Immers, in hun dagelijkse werkzaamheden komen ze ook niet alleen maar gezellige tafereeltjes tegen. Mogen we dan deze extreme contexten niet nabootsen om spontane reacties op te roepen, zodat de wetenschap een bijdrage kan leveren om deze mensen goed te ondersteunen bij de uitvoering van hun werkzaamheden? Is juist dát niet onethisch?
Het zou toch zonde zijn wanneer wetenschappelijk onderzoek zich gaat beperken tot effectmetingen van het knuffelen van aaibare konijntjes. Waarmee we de ‘harde’ onderzoeken overlaten aan mediagiganten, die met reality televisie als ‘Get the f*ck out of my house’ boeiende groepsdynamische processen aan het licht brengen, en deelnemers met five-minutes-of-fame verleiden om hun privacy en persoonlijke rechten op te geven.
In gedragswetenschappelijk onderzoek staat de proefpersoon centraal. Maar ethiek betekent: kritisch reflecteren op de situatie en haar van alle kanten belichten. Beschermen is de ene kant van de medaille. De andere kant is dat er gekeken moet worden wie die proefpersoon representeert voordat een ‘ongemakkelijk onderzoek’ wordt afgewezen. Wie is die doelgroep achter deze proefpersoon die er belang bij heeft dat authentieke gedragingen bestudeerd worden? Zodat zij beter beschermd kunnen worden door maatregelen voortkomend uit de resultaten van het onderzoek.
Dat vraagt een zorgvuldige afweging en is allerminst zwart-wit. De proefpersoon centraal? Jazeker, maar dan wel nadat we even nagedacht hebben over wie de échte proefpersoon is.