Zowel REM-slaap als non-REM-slaap zijn belangrijk voor de geheugenprocessen tijdens de slaap. Wanneer de grenzen tussen slapen, waken, en dromen vervagen, kan dit leiden tot een verstoring van deze geheugenprocessen. Dat kan tot klachten leiden. Zo stelt Robert Stickgold, de expert op het gebied van geheugen en slaap, dat bij schizofrenie dit soort geheugenprocessen verstoord zijn.
REM-slaap en dromen zijn in het bijzonder belangrijk voor het reguleren van onze emoties, doordat tijdens de remslaap emotionele herinneringen minder emotioneel beladen verwerkt worden. Daardoor reageert ons brein minder heftig op emotionele ervaringen, niet alleen bij het terugdenken over wat we hebben meegemaakt maar ook bij emotionele situaties in de toekomst. Een van de belangrijkste emoties hierbij is angst. REM-slaap zorgt voor een afname van angstige gevoelens. Biologisch gezien vindt het verwerken van emoties tijdens remslaap plaats omdat dit het moment is waarop het aminerge systeem onderdrukt wordt (met name noradrenaline). Dit zorgt voor een verlaging van angstgevoelens terwijl de negatieve, emotionele gebeurtenissen worden verwerkt. Op die manier worden ze minder emotioneel beladen opgeslagen.
Wanneer een tekort aan REM-slaap dit verstoort, kan dit negatieve gevolgen hebben. Denk hierbij aan de paranoia die mensen met schizofrenie doorgaans ervaren. Stelt u zich nu eens voor dat de grenzen vervagen waardoor de wakende toestand zich opdringt aan het slapen? Dan zou het zomaar kunnen dat het aminerge systeem geactiveerd wordt in plaats van geremd. Hierdoor zou de aanwezigheid van het stofje norepinefrine toenemen en dat zou op zijn beurt de emotieregulatie verstoren. Het zou kunnen leiden tot een toename van angstige gevoelens zowel tijdens de slaap als overdag.
Slaapverstoringen
We zien veel slaapverstoringen bij mensen die psychische klachten hebben. Slaapverstoringen zijn een transdiagnostisch fenomeen. Daarmee wil ik zeggen dat ze bij heel veel verschillende mentale stoornissen en condities voorkomen. Kunnen slaapverstoringen de emotionele verstoringen verklaren die we bij deze mensen zien? Het antwoord hierop is tenminste: ja, deels. Een verstoorde slaap kan psychische klachten opwekken, maar kan er ook voor zorgen dat klachten blijven aanhouden. Ons lichaam moet op vele manieren, waaronder chemisch, in balans zijn. Angst maar ook extreme emoties zoals uitgelatenheid verhogen de activatie in het brein, waardoor we slechter slapen. Behalve slapeloosheid, zorgt deze conditie in het brein ook voor slaapgebrek. Slaaptekort is niet alleen onhandig maar ronduit ongezond is en kan gevaarlijke gevolgen hebben. Ik laat een aantal stoornissen de revue passeren ter illustratie.
Wanneer iemand psychotisch wordt, raakt de slaap ook verstoord. Iemand loopt daarbij het risico op delier nog bovenop de al aanwezige klachten omdat een extreem slaaptekort hiertoe kan leiden. Bij schizofrenie is het voorkomen van slaapverstoringen goed gedocumenteerd. Zo’n tachtig procent van de mensen met schizofrenie hebben ook slaapproblemen, afhankelijk van hoe ernstig de psychotische klachten zijn. Slaapverstoringen maken dus echt deel uit van de stoornis zelf. Uit slaapdeprivatie-experimenten is ook gebleken dat een enkele nacht doorhalen al het type klachten kan opwekken die passen bij psychose of schizofrenie, zoals visuele verstoringen, verward denken en het niet meer ervaren van vreugde (anhedonie).
Een verstoorde slaap kan psychische klachten opwekken, maar kan er ook voor zorgen dat klachten blijven aanhouden
Bij een bipolaire stoornis is er sprake van een afwisseling van manische en depressieve episodes. Beide typen episodes, maar ook de perioden tussendoor, worden in verband gebracht met slaapverstoringen. Dat verband gaat twee kanten op. Slaapverstoringen gaan meestal vooraf aan de eerste episode van stemmingswisselingen, maar heftigere stemmingswisselingen kunnen ook weer een slechtere slaap voorspellen. Bij de depressieve stoornis vormen slaapproblemen een kernsymptoom van de diagnose. Het zou heel goed mogelijk zijn dat bij depressie dit verband ook tweeledig is.
Bij narcolepsie hebben mensen specifiek moeite om de normale grenzen tussen waken, non-remslaap en remslaap te bewaken. Zij slapen in 24 uur niet langer dan mensen zonder narcolepsie, maar ze worden als het ware dubbel geraakt. ’s Nachts hebben zij last van herhaaldelijk wakker worden, heftige dromen, slaapverlamming, hypnagoge hallucinaties (hallucinaties tijdens het wakker worden) en soms ook van een REM-slaapgedragsstoornis. Overdag worden zij getroffen door aanvallen van onbedwingbare slaap en kataplexie (een acute verslapping van de skeletspieren die enkele tot tientallen seconden duurt).
Dissociatieve stoornissen worden veelal gezien als een stoornis van de wakende staat, maar dissociatie komt vaker voor bij mensen met insomnie en houdt verband met slaapverstoringen en ongewone slaapervaringen. Al na één nacht van slaaponthouding in ons lab, vond ik dat gezonde proefpersonen dissociatieve ervaringen rapporteerden1.
Verlies van zelforganisatie
De theorie dat het vervagen van de grenzen tussen waken, non-REM-slaap en REM-slaap de algemene, onderliggende oorzaak vormt voor tal van psychische klachten is dus niet gevormd zonder ondersteunend wetenschappelijk bewijs. Mogelijk zijn slaapverstoringen niet zomaar een transdiagnostisch symptoom, maar geven ze ook het signaal dat de huidige methode waarop we alle mentale stoornissen indelen, zoals bij het classificatiesysteem van DSM-5, niet ideaal is.
Er bestaat een ongelofelijke variatie aan psychopathologische stoornissen, terwijl er weinig bewijs te vinden is voor natuurlijke verschillen tussen de stoornissen. Tegelijkertijd kunnen individuen met eenzelfde specifieke mentale stoornis allen een heel afwijkend klinisch beeld laten zien. Slaapverstoringen schijnen daarmee een licht op dit soort vraagstukken van de psychologie. Als bij de normale, geordende zichzelf-organiserende fasen van ons bewustzijn de ‘orde’ een beetje zoekraakt, dan zijn die fasen niet meer zo cruciaal verschillend van elkaar. Als er geen scherpe afgrenzingen gewaarborgd kunnen worden, dan kan de zelforganisatie binnen een fase ook niet meer goed functioneren. En misschien is dat – het verlies van zelforganisatie – precies hetgeen wat psychopathologie is.
Samenvattend kan overdag een labiele slaap-waakcyclus resulteren in het naar de oppervlakte komen van onbewuste mentale beelden. Dat verklaart de intrusies die we bij zoveel verschillende mentale stoornissen zien. ’s Nachts kan een labiele slaap-waakcyclus leiden tot herhaaldelijk wakker worden of tot akelige ervaringen. Die ‘onzichtbare lijn’ die de grenzen bewaakt tussen slapen, dromen, en waken kan ons menselijk denken verrijken met creatieve ingevingen wanneer het oppervlak lichtjes verstoord raakt, of wegvreten wanneer die grenzen doorbroken worden.
- Van Heugten – Van der Kloet, D., et al., (2015). Sleep loss increases dissociation and affects memory for emotional stimuli. Journal of Behavior Therapy and Experimental Psychiatry, 47, 9-17
Beeld: Mike Pellinni/shutterstock.com
