Er bestaan ruim tachtig slaapstoornissen – als het ware de echte spoken in de nacht. Die leiden tot allerlei klachten, zowel ’s nachts als overdag. Sommige mensen lopen meer kans om slaapproblemen te ontwikkelen. Dat zijn de mensen die onregelmatige of lange uren moeten werken. Het zijn ook de mensen met psychische problemen, zoals depressie, schizofrenie, en angst.
Er bestaat een typisch slaapfenomeen dat zich goed laat vangen onder de noemer spookachtig. Dat is slaapverlamming. Het is een relatief veelvoorkomend verschijnsel; de meesten zullen het weleens in hun leven meemaken. Slaapverlamming kan zich voordoen als losstaand fenomeen maar valt ook als symptoom onder de slaapstoornis narcolepsie.
Folklore
Bij slaapverlamming treedt er verlamming op van de spieren in het lichaam vlak voor het in slaap vallen of net na het ontwaken. Dit gaat vaak gepaard met hallucinaties waarbij de slaper een boze aanwezigheid voelt in de slaapkamer van een bovennatuurlijk wezen die op zijn borst zit waardoor hij niet kan bewegen.
Wereldwijd staat dit wezen in folklore onder vele namen bekend. In Engeland en Scandinavië werd er gerefereerd naar ‘night-hag’ of ‘night-mare’, en daar ontlenen we de Engelse term van om nachtmerries te beschrijven. De ‘mare’ is een vervloekte vrouw, die gedoemd is in de nacht haar fysieke lichaam te verlaten en op de borst te gaan zitten van dorpelingen waardoor ze nachtmerries en ademhalingsmoeilijkheden veroorzaakt. Ze wordt vaak gerelateerd aan de incubus/succubus: mythische wezens die slapende mensen ’s nachts opzoeken om seksuele activiteiten te bedrijven. Verhalen hierover dateren terug naar 2400 voor Christus. In China staat slaapverlamming bekend als ‘pinyin’: ‘geest die op het lichaam drukt’. Ook in het Midden-Oosten en in Afrika omschrijven diverse culturen het fenomeen als een wezen die op de borst drukt en de keel dichtknijpt. In Amerika werden vroeger heksen aangewezen als boosdoeners en stond in folklore slaapverlamming bekend als ‘the witch is riding you’. Slaapverlamming wordt in de VS tegenwoordig ook weleens gezien als een moderne verklaring voor ontvoeringen door aliens.
Ploegendienst, slaapkwaliteit en psychische klachten lijken allemaal van invloed op het optreden van slaapverlamming
Even zo fascinerend als tot de verbeelding sprekende folklore, is de neurologische verklaring van slaapverlamming. Guy Leschziner, een klinische neuroloog en beroemd slaapexpert, legt uit dat slaapverlamming het gevolg is van het vervagen van de scheidslijn tussen wakker zijn en remslaap. Denk maar eens aan een laagje olie dat op water blijft drijven. Als dit niet verstoord wordt, is er een scherpe grens tussen olie en water. Roer je er flink doorheen met een lepel, dan vermengen de twee substanties tijdelijk. Ditzelfde gebeurt als het waken zich niet helemaal losmaakt van de remslaap waardoor kenmerken van de remslaap zich voordoen terwijl je wakker bent. Bij slaapverlamming zijn de hersengolven meestal in een actieve toestand terwijl de spieractiviteit afwezig is.De aandoening gaat vaak gepaard met slaapverstoring. Zo lijken ploegendienst, slaapkwaliteit en psychische klachten zoals angsten allemaal van invloed op het optreden van slaapverlamming. Dat komt omdat je bij alle gevallen kans hebt om sneller in remslaap te raken, en wellicht meer kans om direct uit remslaap te ontwaken.
Homunculus
Waarom zijn die hallucinaties van een boze aanwezigheid die op de borst drukt zo universeel? De Ameri kaanse neurowetenschapper Ramachandran heeft een interessante hypothese. Er worden regelmatig buitenlichamelijke ervaringen beschreven door mensen met slaapverlamming. Ze hebben dan het gevoel dat ze boven hun lichaam zweven. Ramachandran is ervan overtuigd dat dit veroorzaakt wordt door een miscommunicatie tussen hersengebieden die aangeven waar ons lichaam zich in de ruimte bevindt. De lobulus parietalis superior, een gebied van de hersenschors, geeft ons een weergave van het eigen lichaam. Wanneer motorische delen van ons brein signalen uitzenden naar de ledematen om te bewegen, controleert de lobulus parietalis superior dit. Tijdens slaapverlamming beweegt het lichaam niet en kan er dus geen feedback plaatsvinden omtrent bewegingen van het lichaam. Dat zorgt voor verwarring waardoor het brein niet meer weet waar het lichaam zich bevindt.
Deze weergave van ons lichaam lijkt voorgeprogrammeerd en ontwikkelt zich niet tijdens ons leven. Denk maar aan het fenomeen van een fantoomlidmaat na de amputatie van een arm of been. Dat doet vermoeden dat de driedimensionale kaart van ons lichaam tijdens ons leven niet verandert. Deze lichaamskaart wordt ook wel de homunculus (‘kleine mens’) genoemd – een neurologische weergave van het menselijk lichaam. Ramachandran stelt dat de ‘indringershallucinatie’ een projectie is van deze homunculus in ons gezichtsveld door een verstoring van de connecties tussen de lobulus parietalis superior en de motorische en visuele delen van het brein. Onze eigen ‘kleine mens’ wordt dus in de slaapkamer geprojecteerd en de slaper interpreteert dit als een boze indringer.
Grenzen
Verbluffend genoeg gaat hij echter nog één stap verder door ook een verklaring te geven voor de incubus/ succubus-hallucinatie. Zijn collega Jalal en hij stellen dat de homunculus ook wordt geprojecteerd naar de emotionele circuits en visuele delen van het brein. Dit netwerk zou daarmee de esthetische voorkeur voor het eigen lichaamstype kunnen bepalen. Dit kan verklaren waarom wij mensen ons over het algemeen aangetrokken voelen tot mensen en niet tot schapen of paarden.
Maar het kan nog specifieker. Zo zijn er mensen die een intens verlangen koesteren om een arm of been te laten amputeren (xenomelia) en die seksueel worden aangetrokken door mensen met een amputatie. Dat overweldigende gevoel dat een lidmaat geen deel uitmaakt van hun lichaam zou een abnormaliteit kunnen weerspiegelen van de homunculus, waardoor ze worden aangetrokken tot mensen met vergelijkbare lichamen. Deze aangeboren seksuele affiniteit voor iemands eigen ‘voorgeprogrammeerde’ lichaamsbeeld kan verklaren waarom hypnagogische hallucinaties vaak seksueel van aard zijn.
Slaapverlamming geeft ons inzicht in hoe onze twee breintoestanden – wakker zijn en slapen – continu en gradueel veranderen. Als grenzen vervagen, kunnen remslaapfenomenen zich opdringen aan het wakkere bewustzijn. Daarmee wordt ook het belang van slapen en dromen voor onze mentale gezondheid zichtbaar. Doorgaans werken medicijnen die psychiaters voorschrijven in op serotonine en noradrenaline, om zo de balans in het brein te verschuiven. De grenzen tussen slapen en waken die door psychopathologie vervaagd zijn, worden zo weer aangescherpt.
