Muziek in de familie

Wisselende gereedschapskist

Henkjan Honing ontwikkelde zich van muzikant naar wetenschapper die het luisteren naar muziek tot onderwerp heeft gemaakt.

Van huis uit leerde hij dat je wel goed kon zijn op de piano, maar dat het eigenlijk nooit goed genoeg is. Daarom noemt hij de computer zijn redding. ‘In 1980 kwamen de eerste betaalbare computers op de markt waar je ook geluid mee kon maken. Ik gooide het radicaal over een andere boeg, verklaarde instrumenten ouderwets, ik verkocht alle instrumenten die ik bezat, mijn elektroakoestische piano en een aantal synthesizers, en kocht er een computer voor, om daarmee te gaan componeren. Dat was de toekomst.’

Zo kon hij een onbekende weg inslaan en aan de invloed van zijn ouders ontsnappen. Een paar jaar maakte hij abstracte muziek ‘met klikjes en sinustonen’. Hij deed onder andere een project in een galerieruimte waar de geluidsgolven precies in pasten.

Vervolgens kreeg hij een nieuw compositie-idee: een machine maken die kon luisteren. Maar dat bleek erg ingewikkeld; hij kon het de machine niet goed uitleggen. Zo raakte hij gefascineerd in het onderwerp en rolde hij het vakgebied in dat destijds nog nauwelijks bestond: muziekcognitie. Studeren pakte hij net zo fanatiek en rigoureus aan als muziek maken. Van de ene op de andere dag verhuisde hij naar Londen, waar hij heel snel promoveerde op ‘een luisterende computer’, waaraan een mechanische, op de maat tappende schoen was gekoppeld. ‘Obsessief, zoals ik dat doe…’

Inmiddels is hij hoogleraar Muziekcognitie aan de UvA en verbonden aan zowel de Faculteit der Geesteswetenschappen als de Faculteit der Natuurwetenschappen, Wiskunde en Informatica. Hij werkt geruime tijd op dezelfde plek, maar is meerdere malen ‘gewisseld van gereedschapskist’. Het begon met een zogeheten computationele manier om naar muziek te kijken. Met behulp van de computer ontwikkelde hij een model over hoe mensen de regelmaat – de beat – in muziek horen. Daarna ging hij de psychologische kant op en voerde experimenten uit om zijn modellen te valideren. Zo’n drie jaar geleden zette hij een vergelijkbare stap en nu is hij obsessief bezig met de biologie en de mogelijk evolutionaire rol van muzikaliteit.

Apen en baby’s

Omslagpunt was onderzoek dat hij bij baby’s deed. Voor een onderzoek plakte hij elektrodes op het hoofd van baby’s twee á drie dagen na hun geboorte. Zo wilde hij meten of ze vlak na hun geboorte al maatgevoel hebben. Dat bleek het geval. (Honing et al., 2012)

Om vervolgens iets te kunnen zeggen over het ontstaan van maatgevoel, wilde hij het onderzoek met apen herhalen. Hij benaderde veel apenonderzoekers, maar die zeiden allemaal dat een dergelijk onderzoek niet mogelijk was. Apen hebben nogal stevige spieren op hun hoofd, dat zou te veel verstoring geven op het eeg. ‘Om het hersensignaal bij apen op te vangen, wordt gewoonlijk in de schedel geboord en worden de elektrodes in de hersenen ingebracht,’ verduidelijkt Henkjan.

Tot hij op een conferentie de Mexicaanse apenonderzoeker Hugo Merchant ontmoette (Institute of Neurobiologie van Universidad Nacional Autónoma de México), die enthousiast raakte over het idee om maatgevoel bij resusaapjes te testen. ‘We besloten het onderzoek maar gewoon te gaan doen.’

Hij is twee weken naar het lab in Mexico gegaan, ook om zich ervan te vergewissen dat ze bij de apen met elektrodes werkten op dezelfde manier als hij met de pasgeboren baby’s had gedaan: door simpelweg enkele elektrodes op de schedel te plakken.

Uit het onderzoek bleek dat apen in tegenstelling tot pasgeboren baby’s, geen maatgevoel hebben.

Dat apen ook heel goed met deze niet-invasieve methode kunnen worden onderzocht, was een aardige bijvangst van dit project. Het lijkt erop dat andere aaponderzoekers de methode vaker gaan gebruiken. Om die reden wordt het artikel nu vaak geciteerd. (Honing H., Merchant H., Háden GP., Prado L., Bartolo R.,2012.)

Oprechte amateur

Doordat hij zich door de vragen laat leiden en daarbij de juiste gereedschapskist zoekt, neemt Henkjan als wetenschapper een aparte positie in. ‘Ik kom telkens als een oprechte amateur een nieuw vakgebied binnen en leg de lat dan hoog, ik probeer alles te weten te komen, ik graaf me heel snel in de literatuur in en vervolgens probeer ik in de goede tijdschriften te publiceren. En dat alles doe ik met een naïef optimisme. Als je dingen niet weet, word je er ook niet door gehinderd. Soms gaat dat mis natuurlijk, maar zo kunnen er ook nieuwe dingen ontstaan.’

Prof. dr. Henkjan Honing is de ‘Distinguished Lorentz Fellow 2013/14’, een benoeming door het’ Lorentz Center for the Sciences en het Netherlands Institute of Advanced Study (NIAS)’ en werkt momenteel aan een boek met de werktitel ‘Muzikale Dieren’. Het eerste hoofdstuk is te downloaden via www.iedereenismuzikaal.nl  The Music Cognition Group (MCG) maakt deel uit van het  Department of Musicology, the Institute for Logic, Language and Computation (ILLC), en het Amsterdam Brain and Cognition (ABC) Center of the University of Amsterdam (UvA) en is gevestigd op het Science Park Amsterdam (SP).

Eén perfecte maat

Net als zijn broer was ook Yuri Honing ervan doordrongen dat muziek bij hen thuis als hoogste goed gold, maar dat het niet haalbaar was om muzikant te worden, want de schoorsteen moet toch roken. Daarom werd hij geacht een ander vak te kiezen. Toch raakte hij aan muziek verslingerd.

‘Ik speelde altijd piano, maar sinds mijn dertiende speel ik ook sax. Op mijn achttiende had ik mijn eerste echt serieuze leraar. En ergens in het jaar erop speelde ik een keer één maat op topniveau. Ik weet nog precies welke maat dat was: maat 2 van I love you van Cole Porter. Ik speelde hem helemaal goed, qua sound en fasering. We zijn met muziek op topniveau opgegroeid, dus ik herkende het. Ik dacht: als ik één maat voor elkaar kan krijgen, dan moet ik het ook tweeëndertig maten kunnen, zo lang was het hele nummer. En dan zou ik dus het topniveau moeten kunnen halen. Een gevoel dat ik bij piano nooit heb gehad. Daarom besloot ik: nu moet ik er ook voor gaan, ik kan dit niet laten lopen.’

‘Zo’n perfecte maat kun je niet gelijk weer spelen, hij komt voorbij. Het gaat erom dat je dan weet dat het erin zit. Of meer: als hij nooit voorbij komt, weet je dat het er niet inzit.’

Geweigerd

Hij deed toelatingsexamen op het Hilversums conservatorium (tegenwoordig het Conservatorium van Amsterdam), maar werd geweigerd wegens gebrek aan talent. Hij ging door, omdat hij van mening was dat de jury zich ernstig vergiste. Later werd hij alsnog aangenomen.

De state of mind die nodig is om een goed muzikant te worden, is een andere dan die nodig is om een goede wetenschapper te worden, gelooft Yuri. ‘Ik geef ook les op het conservatorium en soms zie ik het bij studenten gebeuren… een soort turning point, dan zie je ze veranderen en dan weet ik: die zit op het goede spoor, die gaat het misschien redden. Dan zijn ze helemaal gefocust, willen de hele dag alleen maar oefenen. Ze laten alles varen wat niet te maken heeft met hun doel. En dan bedoel ik echt alles! Ze maken het uit met hun vriendinnetje. Ik ben bijna al mijn vrienden verloren toen ik op het conservatorium zat. Als iemand niet over muziek kon praten, had die persoon mijn aandacht niet. Dat moet je in ieder geval een decennium in je leven doen, anders haal je nooit het topniveau.’

Die obsessieve focus, dat je een film of partijtje niet belangrijk vindt als het niet over muziek gaat, is nodig. Maar dat zit ook in de familie, ook voor Henkjan is die focus herkenbaar.

En je moet een ‘los hoofd’ hebben, aldus Yuri. ‘Ik merk aan medemusici dat ze bijna allemaal een iets minder stabiele persoonlijkheid hebben. Dat is geen wetenschappelijke uitspraak, maar een persoonlijke observatie. Bijna iedereen heeft slaapproblemen en een behoorlijke hoeveelheid hang ups. Want veel kunstenaars zijn heel gevoelig, wat noodzakelijk is om te kunnen doen wat je doet, terwijl de werkomgeving vrij hard is. Dit leidt vaak tot stress, depressie, angststoornissen en slapeloosheid.’

Grijze cellen-debat

Henkjan Honing sprak op het Grijze Cellen-debat dat werd georganiseerd door het Belgische wetenschappelijk tijdschrift Eos. Zie hier het verslag.