Kunnen mensen hun geest uit hun lichaam laten treden, zich naar een ander vlak van bestaan begeven, en vervolgens weer terugkeren in hun stoffelijk omhulsel? De meeste neurowetenschappers zullen u verzekeren van niet. Het mysterie van de buitenlichamelijke ervaring spreekt echter al eeuwenlang tot onze verbeelding. Het gevoel losgekoppeld te zijn en jezelf te observeren vanaf een afstandje, zoals een buitenstaander, is iets wat we tegenwoordig omschrijven als dissociatie. Dissociatie wordt in verband gebracht met een veelheid aan slaapervaringen. Hoe is het fenomeen van de buitenlichamelijke ervaring aan slaap gerelateerd?
Ik begin met een illustrerend verhaal uit 18601: ‘Op een dag in het jaar 1828 zag Robert Bruce, eerste stuurman op een schip dat tussen Engeland en Canada voer, een totaal onbekende man in de kapiteinshut op een lei schrijven. De man draaide zich om en keek Bruce aan met een vaste, rustige blik. Bruce schrok zich een ongeluk en rende naar het dek om de kapitein te alarmeren. De kapitein verklaarde hem voor gek. ‘Een onbekende op het schip, terwijl we al bijna zes weken op zee zijn! Laten we onderzoeken wie het is.’
De hut bleek leeg, maar op de lei stond geschreven: Stuur naar het noordwesten. Om een slechte grap uit te sluiten liet de kapitein de hele bemanning dezelfde woorden opschrijven aan de andere kant van de lei, maar geen van hen had een overeenkomstig handschrift. Men vond geen enkel spoor van een verstekeling. De kapitein gaf bevel om de koers naar het noord-westen te verleggen. Na drie uur varen stuitten ze op een schip dat in het ijs zat vastgevroren, met een groot aantal passagiers aan boord. De kapitein liet reddingsboten uitzetten om de overlevenden op te pikken. Onder de inzittenden ontdekte de stuurman tot zijn verbazing de man die hij enige uren tevoren in de kapiteinshut had gezien.
Op hun verzoek schreef de man de woorden ‘Stuur naar het noordwesten’ op de andere kant van de lei. En hij was even verstomd als alle anderen toen de lei werd omgedraaid. Op de andere kant stonden dezelfde woorden in hetzelfde handschrift. ‘Ik heb die woorden maar één keer opgeschreven. Wie heeft dat op de andere kant gedaan?’ vroeg hij. Hij verklaarde dat hij die dag omstreeks twaalf uur van uitputting in een diepe slaap gevallen. Toen hij ontwaakte, had hij sterk het gevoel dat ze die dag allemaal gered zouden worden. Hij had gedroomd dat hij aan boord was van een schip, dat al onderweg was om hen te redden. De kapitein van het schip dat op de ijsberg gelopen was, bevestigde het verhaal. ‘Hij kon zelfs vertellen hoe het schip eruitzag,’ zei de kapitein. ‘Toen uw schip in zicht kwam, bleek het volkomen te beantwoorden aan zijn beschrijving.’
Slaapverlamming
Hoe kunnen we vanuit de wetenschap een buitenlichamelijke ervaring verklaren? Ondanks dat uittreders er vaak van overtuigd zijn dat hun ervaring ‘echt’ is, bestaat er geen algemeen aanvaard wetenschappelijk bewijs dat uittredingen ook daadwerkelijk plaatsvinden. Een mogelijke wetenschappelijke verklaring voor het fenomeen is slaapverlamming. Deze slaapstoornis gaat vaak gepaard met realistische hallucinaties, waarbij men soms het gevoel heeft het lichaam te verlaten. Ook de andere fysieke sensaties die men ervaart tijdens een uittreding (suizingen, tintelingen, vibraties) komen sterk overeen met de hallucinaties die zich bij slaapverlamming kunnen voordoen. Het gevoel van ‘vallen’ op het moment dat ‘de ziel weer terugkeert’ in het lichaam kan wetenschappelijk verklaard worden als een hypnagoge schok, in de volksmond slaapstuip genoemd. Het is (nog) niet precies duidelijk waardoor een hypnagoge schok wordt veroorzaakt, maar er is wel een theorie over.
Tijdens het slapen zijn onze spieren ontspannen en in de REM-slaap zijn de spieren van de ledematen zelfs tijdelijk verlamd. Omdat de hersendelen een voor een in slaap vallen kan het gebeuren dat de hersengebieden die zorgen voor waarneming nog wakker zijn, terwijl de hersendelen die onze spieren aansturen al slapen. Het wakkere hersengebied denkt daardoor dat je valt en spant in een reflex alle spieren aan. Dat geeft het gevoel van vallen. Overigens is zo’n slaapstuip volkomen onschuldig ondanks dat je er wel even van kunt schrikken.
Dissociatie wordt in verband gebracht met een veelheid aan slaapervaringen
Gyrus angularis
Door elektrische prikkeling van een gebied in de hersenen dat de gyrus angularis wordt genoemd, blijkt het mogelijk om gevoelens van uittreding op te wekken. In 2004 ontdekte een Zwitserse onderzoeksgroep dit bij toeval, toen ze bij epilepsiepatiënten elektroden hadden geïmplanteerd in hun zoektocht naar de oorzaak van epilepsie.2 In dit onderzoek bleek stimulatie van de gyrus angularis het gevoel te geven aan het plafond te hangen en naar beneden te kijken naar het eigen lichaam. Dit zette de onderzoekers ertoe aan om meer onderzoek te doen naar buitenlichamelijke ervaringen. In 2007 slaagden Belgische onderzoekers erin om kunstmatig een buitenlichamelijke ervaring op te wekken en hierbij de hersenactiviteit in kaart te brengen.3 Het verschijnsel werd uitgelegd als een buitenlichamelijke gewaarwording die ontstaat wanneer onze hersenen er niet langer in slagen om onze zelfwaarneming, tastzin, gezichtsvermogen en evenwichtszin met elkaar te integreren.
Dan is er nog het werk van Sam Parnia’s onderzoeksgroep4. In 2001 onderzochten zij claims van buitenlichamelijke ervaringen tijdens een hartstilstand door in een ziekenhuiskamer symbolen te plaatsen bovenop planken gericht op het plafond. Die symbolen kon je dus niet zien vanaf de vloer. Parnia stelde dat als iemand zijn lichaam zou verlaten op het moment dat hij gereanimeerd werd en bovenaan het plafond zou zweven, hij die symbolen zou moeten kunnen zien. Bij twee van de 152 patiënten was er sprake van een volledig bewustzijn zoals bij een buitenlichamelijke ervaring met expliciete herinneringen aan het ‘zien’ en ‘horen’ van gebeurtenissen, en één van hen beschreef gebeurtenissen die ook daadwerkelijk bevestigd konden worden. Deze patiënt kon heel precies de geluiden die de defibrillator maakte reproduceren. Sceptici antwoordden hierop dat dit niet zo indrukwekkend is, aangezien veel mensen door televisieprogramma’s weten wat er in een eerstehulppost gebeurt. Deze patiënt was echter wel zeer precies in de omschrijving van de dokter die hem had geholpen. Hij wist later deze dokter ook correct aan te wijzen. De lichamelijke conditie van de andere persoon verslechterde voordat er een uitgebreid interview kon plaatsvinden. Beide buitenlichamelijke ervaringen vonden plaats in een ruimte waar geen symbolen waren opgehangen. In 2021 worden de resultaten van de volgende studie verwacht.
- Mason, J. (1975). Grote mysteries – Mysteries van de droom. Lekturama, Rotterdam. Pagina’s 9-10.
- Blanke, O., et al. (2004). Out-of-body experience and autoscopyof neurological origin. Brain, 127, 243-258.
- De Ridder, et al. (2007. Visualizing out-of-body experience in the brain. New England Journal of Medicine, 357, 1829-1833.
- Parnia, S. et al., (2014). AWARE-AWARENESS during REsuscitation-a prospective study. Rescuscitation, 85(12), 1799-805.
Beeld: HandintheBoxinc/shutterstock.com
