Het lezen over collega’s die noodgedwongen verzetsstrijders worden is schokkend, niet in de laatste plaats omdat de wetenschap, in elk geval in de meest idealistische vorm, bij uitstek internationaal is. Universiteiten zijn historisch gezien plaatsen waar studenten en docenten van over de hele wereld samenkomen om perspectieven te delen. Een sollicitatieronde aan ons instituut trekt vaak kandidaten uit tientallen landen, en het is niet overdreven om te stellen dat een wetenschapper soms meer affiniteit voelt met een vakgenoot aan de andere kant van de wereld dan met een plaatselijke collega aan de andere kant van de universiteit. Zelfs in mijn kleine lab hebben mensen uit zeven landen gewerkt, en ben ik momenteel de enige van oorsprong Nederlandse persoon.
Het is precies die grensoverschrijdende blik die ervoor kan zorgen dat wetenschappelijke vooruitgang zo internationaal kan zijn – met de recente vaccintriomf als treffend voorbeeld. Er is een lange geschiedenis van zulke samenwerkingen, soms lijnrecht tegen de politieke actualiteit in. In Antarctica1 wordt al sinds de jaren vijftig, inclusief ook tijdens de hoogtijdagen van de Koude Oorlog, samengewerkt tussen de VS en de toenmalige Sovjet-Unie. Overigens ben ik hierin niet naïef over de andere rol die wetenschappers in oorlogen kunnen spelen – als hofleveranciers van steeds creatiever en machtiger wapens voldoen de bijdragen van de wetenschap en wetenschappers lang niet altijd aan de hoge idealen.
De veroordeling van de Russische inval door Nederlandse universiteiten is snel, stellig en welkom, maar het is aan ons allen om te waken dat het veroordelen van de inval niet plaatsmaakt voor het veroordelen van elk Russisch individu (zie bijvoorbeeld het lovenswaardige noodfonds2 van NWO). Zelfs voorheen prijzenswaardige samenwerkingen liggen nu onder vuur, met de oproep om Rusland als partner uit CERN (de Europese Raad voor Kernonderzoek) te weren.3 Zijn zulke internationale samenwerkingen, wetenschappelijk of anderszins, de mogelijkheid om apolitieke samenwerking te behouden, of een essentieel gereedschap waarmee op niet-militaire wijze banden kunnen worden aangehaald of verbroken? Het antwoord daarop laat ik aan mensen met meer expertise.
Hoe dan ook, de impact van de invasie is immens. Alle wetenschap in Oekraïne is per direct praktisch stil komen te staan, en de roep om hulp is stellig en urgent.4 Initiatieven zoals ‘Science for Ukraine’ en ‘Scholars At Risk’ pogen ontheemde onderzoekers en studenten een veilig onderkomen te bieden. Hoe de toekomst van de Oekraïense (en Russische) wetenschap eruit zal zien is ongewis. Hoewel de omstandigheden erg verschilden zorgde de massale exodus van Duitse wetenschappers rond de Tweede Wereldoorlog, voor een groot deel naar Noord- Amerika, voor een aardverschuiving van het academische zwaartepunt van Europa naar Noord-Amerika die tachtig jaar later nog steeds het internationale onderzoekslandschap kleurt. Wat te doen als bezorgde wereldbewoner? Het ondersteunen van organisaties en initiatieven met een aangetoonde trackrecord5 die de Oekraïense bevolking kan ondersteunen is vermoedelijk het meest nuttig – maar machteloos voelt het wel. Een ding is zeker: de echo’s van dit moment zullen nog lang blijven klinken.
Bronnen:
- https://www.weforum.org/agenda/2019/07/efforts-to-save-the-planet-andits-oceans-must-start-with-the-antarctic/
- https://www.nwo.nl/en/news/dutch-knowledge-institutions-suspend-partnerships-russia-and-belarus
- https://www.science.org/content/article/ukrainian-physicists-call-russia-souster-cern
- https://sciencebusiness.net/news/view-kyiv-head-ukraines-researchagency-calls-international-help
- https://theconversation.com/how-toresponsibly-donate-to-ukrainiancauses-178391
Beeld: Stijn Rademaker