Kennis komt met verantwoordelijkheden

Een koude straal water klotst door mijn mouw mijn shirt in. Mijn regenjas is niet bepaald berekend op de dikke straal van een waterwerper, maar ik moet mijn arm omhooghouden om ons spandoek goed leesbaar te houden. ‘Bang, Boos, Verdrietig? In actie komen helpt’, hebben we erop gestempeld. Samen met (psycho)therapeuten en psychologen die aangesloten zijn bij Extinction Rebellion sta ik midden op de Utrechtsebaan die uitmondt in de A12. Er staan vandaag duizenden demonstranten op en naast de weg, om aandacht te vragen voor de veertig miljard euro die de overheid jaarlijks besteedt aan fossiele subsidies.Het bleek lastig om een kreet te kiezen voor ons spandoek, want redenen om tegen fossiele subsidies te demonstreren zijn er voor psychologen in overvloed. De American Psychological Association (apa) heeft in een beleidsnota een doorwrocht schema gemaakt van manieren waarop het gebruik van fossiele brandstoffen schadelijk zijn voor de mentale gezondheid en psychosociaal welzijn.¹ Sommige invloeden zijn direct: luchtvervuiling heeft een verband met bipolaire stoornis, depressie en persoonlijkheidsstoornissen, en verhoogt het risico op dementie. En slechts een kleine toename in temperatuur hangt al samen met een toename in (huiselijk) geweld en zelfmoordpogingen.

Andere gevolgen zijn meer indirect en het gevolg van rampen. Denk aan aardbeving-stress bij Groningers of de rouw die mensen in Limburg voelden na de overstromingen. Ook zogeheten eco-emoties kunnen opspelen. Jongeren voelen zich hulpeloos omdat ze zien dat volwassenen niet ingrijpen, jonge ouders vrezen voor de toekomst van hun kinderen, en groene doeners en klimaatwetenschappers raken uitgeblust.

We besloten een kreet te kiezen die handelingsperspectief biedt: Kom in actie. Uit onderzoek blijkt dat duurzaam gedrag mensen een ‘warm glow’ geeft, mensen vinden het prettig om hun deel te doen in de klimaatopgave.

Braaf

Wie mij kent, weet dat ik erg braaf ben. Ik heb altijd licht op mijn fiets en betaal mijn belasting op tijd. Juist daarom pas ik prima bij Extinction Rebellion. Om de aivd op hun site te citeren: ‘Activisten maken doorgaans gebruik van democratische rechten, zoals het demonstratierecht of het petitierecht. In sommige gevallen overtreden activisten de wet, maar hun activiteiten zijn er in de kern niet op gericht om de democratische rechtsstaat te ondermijnen.’²

Sterker nog: we roepen de overheid juist op om zich óók braaf aan de wet te houden. Om te voldoen aan haar zorgplicht en klimaatafspraken na te komen. Vreedzaam demonstreren mag als je dat doet ‘within sight and sound’, dus bij het doel van je protest in de buurt. Daarom zijn de blokkades op de 70-kilometerweg midden in Den Haag, deze ligt voor het ministerie van economische zaken en klimaat en de tijdelijke Tweede Kamer. En zo’n actie mag volgens de wet hinderlijk zijn, of zelfs overlast veroorzaken. De taak van de overheid is om zich maximaal in te spannen om dit mogelijk te maken.

Jongeren voelen zich hulpeloos omdat ze zien dat volwassenen niet ingrijpen, jonge ouders vrezen voor de toekomst van hun kinderen, en groene doeners en klimaat wetenschappers raken uitgeblust

Kortom, als brave burger kun je prima meedoen. Maar wekken dit soort hinderlijke acties dan niet alleen maar irritatie bij het grote publiek? Dat vroeg ik me af toen ik keek naar beelden van de ‘soepgooiers’. Twee jonge activisten van de actiegroep Just Stop Oil gooiden in oktober 2022 tomatensoep over een Van Gogh met zonnebloemen. Want: zouden we onze wereld niet net zo goed moeten beschermen als onze kunst? In mijn zoektocht naar duiding stuitte ik op het ‘radical flank effect’.³ Zeker, radicale acties van activisten kunnen inderdaad irritatie oproepen, maar in het positieve geval kan er juist ruimte komen voor meer gematigde acties. Vergeleken met soep gooien op een schilderij klinkt midden op een weg zitten samen met een 70-koppig symfonieorkest erg gematigd. En geef toe: iedereen praat over deze blokkades, terwijl veertigduizend deelnemers aan een klimaatmars de voorpagina’s niet halen.

Ook heb ik ondertussen de betekenis van ‘burgerlijke ongehoorzaamheid’ geleerd, een term die in 1849 door de Amerikaanse essayist Henry David Thoreau is geïntroduceerd. Omdat hij tegen slavernij was, besloot hij geen belasting meer te betalen. Hij stelde in zijn essay Civil dissobedience⁴ dat het moreel goed is als je niet meewerkt met de overheid als je strijdt voor een hoger doel. Op de weg blijven zitten en je laten arresteren is niet legaal, maar aangezien demonstranten er zitten voor een gezonde en veilige toekomst voor ons allemaal, kun je verdedigen dat het wel legitiem is. Deze vorm van demonstreren heeft in het verleden veel betekend in de strijd voor vrouwenrechten en tegen apartheid en discriminatie. Volgens topjuriste en rebel Benedicte Ficq hoeven deelnemers aan acties van Extinction Rebellion geen boete of strafblad te vrezen, want het demonstratierecht geeft genoeg ruimte voor acties, vertelt ze in dagblad Trouw.⁵

Chantal van der Leest (derde van links) protesteert met Extinction Rebellion.

‘Stille giraf’

Toch voelde ik flink wat koudwatervrees voor ik mee ging demonstreren. Wat zijn dit voor mensen, zijn het werklozen en klaplopers zoals Twitter me wil doen geloven? En wil ik daar wel mee geassocieerd worden? Wat hielp was dat een bevriend stel me uitnodigde om met hen mee te gaan naar een actietraining. Als zij het aandurven? Ik kan allicht gaan kijken en testen of mijn aannames wel kloppen.

De actietraining vindt plaats in de centrale ruimte van een duurzaam woonproject. Er zijn zo’n dertig geïnteresseerden op afgekomen, inmiddels zijn dat er vaak al honderd. Veel meer dan de organisatie gewend is, want de aanhang van Extinction Rebellion is flink aan het groeien. Deze dag is ook een cameraploeg van het televisieprogramma Khalid & Sophie aanwezig om verslag te doen. We worden ontvangen met kannen koffie en thee, en veganistische brownies. Ik schrijf mijn naam op een stuk schilderstape, plak dat op mijn trui en zoek snel mijn vrienden op. Een vrouw springt spontaan op om ruimte voor me te maken. ‘Nee hoor, ga zitten! Ik zoek wel een ander plekje.’

Al gauw schaam ik me voor al mijn vooroordelen. Terwijl de een na de ander zich voorstelt, kom ik erachter dat het vooral mensen zijn zoals ikzelf. Veelal hoogopgeleid met prima banen, sociaal betrokken en vaak met een onderliggende frustratie over hoe weinig klimaatactie de overheid onderneemt. Alleen de leeftijden verschillen sterk, van begin twintig tot pensionado’s.

We krijgen voorlichting over de juridische kanten van het demonstratierecht, volgens welke vreedzame principes Extinction Rebellion werkt en welke handgebaren er worden gebruikt tijdens acties. De ‘silent giraffe’ vind ik indrukwekkend, een gebaar waarbij je je hand samenvouwt als een schaduwdier en omhoogsteekt. Binnen een mum van tijd is de hele groep tijdens de koffiepauze stil en vol aandacht. We discussiëren over wat geweldloosheid precies inhoudt – is een hek openknippen geweld? – en ontdekken bij wat voor acties we onszelf nog senang voelen, waar onze persoonlijke grenzen liggen, en hoe je goed zorgt voor jezelf en anderen.

De bijeenkomst raakt me op zoveel fronten. Allereerst de professionaliteit en berekendheid van de organisatie. Acties lijken misschien spontaan en emotioneel, maar zijn juist erg rationeel en nauwkeurig voorbereid. Voor elke persoon op de weg zijn er nog veel meer aan het werk achter de schermen. Juristen die opkomen voor de rechten van de demonstranten, psychologen die nazorg verlenen na heftige acties, maar ook creatievelingen die banners maken en mensen die koekjes bakken en boterhammen klaarmaken om arrestanten mee op te vangen nadat ze uren in het politiebureau hebben gezeten. Ik ben ontroerd door de vriendelijkheid en het omzien naar elkaar en heb het gevoel dat ik mijn groene tribe heb gevonden.

Het maakt me tegelijkertijd verdrietig. Hoe zouden mijn familie en vrienden hierover denken? Sluit ik mezelf niet buiten wanneer ik te boek kom te staan als activist? Ik vind het al lastig om aan te geven bij barbecues dat ik vegetariër ben. Voorheen nam ik eigenlijk klakkeloos aan dat de overheid altijd rechtvaardig handelt en de democratie feilloos werkt. Gaan demonstreren betekent eveneens een nieuwe werkelijkheid accepteren, namelijk dat onze maatschappij niet altijd eerlijk is. Dat de overheid hopeloos tekortschiet in het uitvoeren van klimaatbeleid, haar zorgplicht niet nakomt en dat wij allemaal, maar vooral kwetsbare mensen en toekomstige generaties, hier last van gaan hebben. Ik kan niet langer mijn kop in het zand steken en denken dat anderen het wel op gaan lossen. Kennis komt met verantwoordelijkheden.

Plicht

Niet dat ik denk dat het ‘goedkomt’ met de klimaatcrisis, want die is al in volle gang. Over de hele wereld vallen elk jaar miljoenen slachtoffers door rampen als hittegolven, bosbranden en overstromingen, besmettelijke ziekten en door tekorten aan voedsel en water. In Nederland hebben we de luxe om onze schouders op te halen en een airco te kopen, terwijl we bij de grote vervuilers in de wereld horen. We verzinnen excuses voor ons gedrag (‘Wat kan ik nou helemaal doen’) en laten ons in de war brengen door vertragende argumenten (‘Ja maar, China…’).

Ik voel het als mijn plicht om meer leed te voorkomen. Sinds 2019 leggen gz-psychologen een beroepseed⁶ af: ‘Ik zal mijn best doen om aan patiënten en hun betrokkenen geen schade toe te brengen, en als dat onvermijdelijk is, deze naar vermogen te beperken’. Niet aan de bel trekken bij de overheid over het falende klimaatbeleid en zwijgen terwijl de zware industrie doorgaat met de omgeving vervuilen, betekent dat mensen in Nederland en in de hele wereld en toekomstige generaties schade aangedaan wordt. Kwetsbare minderheden voorop. Kleine moeite om daarvoor de straat op te gaan.

Inmiddels vind ik het lastiger om te begrijpen: hoe kun je dit allemaal weten en níet demonstreren?